IN HET LAND DER BLINDEN IS EENOOG KONING

Een overbekende uitdrukking waarvan iedereen de betekenis kent: ‘Tussen dommeriken volstaat een klein beetje verstand om de baas te zijn’, ‘Tussen vele onkundigen valt een gebrek aan vakmanschap niet op’ of ‘Iemand die weinig kan, zal toch als deskundige worden beschouwd als de rest nog minder kan’.

F.A. Stoett geeft de volgende toelichting in zijn Nederlandse spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen en gezegden(1923-1925): ‘Dat is, onder onwetende munt als wat groots uit, die eenige wetenschap heeft’ (Tuinman I, 364). Reeds in het Grieksch: ἐν τοῖς τόποις τῶν τυφλῶν γλάμων βασιλέυει; ἐν τυφλῶν πόλει γλαμυρὸς (leepoog) βασιλέυει (Schol. Hom. Ω 192); in het Latijn: monoculus inter caecos rex). Bij ons in de 16de eeuw voorkomend; vgl. Sart. II, 3, 66: De Scheele is een Koningh onder de Blinde, in ’t Lant der Blinden is Koppen een-oogh Koning (zoo ook III, 5, 74). Vgl. ook De Brune, 153; Huygens VI, 170: In ’t Huys daer de blinde woont, Werdt de slimste eerst gekroont).
Zie verder Bebel, 226: inter caecos unoculus rex est; Erasmus XCVI: inter caecos regnat strabus; Harreb. I, 92; III, 131; 398; Ndl. Wdb. II, 2855; fr. au pays des aveugles, les borgnes sont rois; hd. bei den Blinden ist der Einäugige König; eng. in the kingdom of the blind, one-eyed men are kings.

De Nederlandse woordenboeken omschrijven een eenoog als ‘een persoon of dier met één oog’. Algemeen wordt de oorsprong gezien in de cyclopen in de Griekse mythologie. Cyclopen waren woeste reuzen met maar één oog. Ze woonden bij elkaar op de hellingen van de vulkaan Etna op Sicilië, ver weg van de beschaafde wereld. Cyclopen zouden leven van de landbouw, veeteelt en hadden veel schapen. Volgens Homeros aten ze ook kinderen. De eerste cyclopen (Steropes, Brontes en Arges) zijn volgens de mythologie de kinderen van Gaia en Ouranos. Ze zijn de assistenten van de god van de smeedkunst Hephaistos. Aan hen heeft Zeus zijn bliksem, Poseidon zijn drietand en Hades zijn onzichtbaarheidshelm (hadeskap) te danken.

Op de Peloponnesos, onder andere om Mycene — de stad van koning Agamemnon en Eurystheus, voor wie Herakles werken moest verrichten — stonden enorme muren. Zij dienden als stadsmuren en bestonden uit geweldige blokken kleisteen. Deze muren waren zo groot en imposant dat de Grieken geloofden dat ze niet door mensen waren gebouwd maar door de Cyclopen. Daarom noemen we ze ‘Cyclopische muren’. In de Odyssee van Homeros komt de held Odysseus in een van zijn omzwervingen terecht op het eiland der cyclopen. Hij wordt met twaalf van zijn mannen gevangengenomen in de grot van de cycloop Polyphemos, een zoon van Poseidon. Polyphemos houdt wel van iets anders dan een schapenboutje. Elke avond en ochtend vreet Polyphemos twee van de mannen van Odysseus op; daarom bedenkt Odysseus een list. Odysseus voert de reus dronken en op de vraag van de cycloop, hoe Odysseus heet, antwoordt hij ‘Niemand’. Als Polyphemos versuft van de wijn en het eten in slaap valt steken de mannen met een brandende, gepunte staak het oog van Polyphemos uit. Woedend van de pijn wordt de cycloop wakker. Hij roept om hulp naar de andere cyclopen. Zij komen op het kabaal af en vragen hem wat er aan de hand is. Polyphemos antwoordt: ‘Niemand heeft mijn oog uitgestoken en Niemand is ontsnapt. Ik ben op Niemand boos!’ De cyclopen denken dat Polyphemos gek is geworden en gaan weer slapen. De volgende ochtend kan Polyphemos de mannen op de tast niet vinden tussen de schapen. Hij gaat bij de ingang van de grot staan, wetende dat zijn schapen naar de weide gaan. Om toch te kunnen ontsnappen bindt Odysseus zijn mannen onder schapen. Hij als enige overgeblevene kan zichzelf niet vastbinden maar houdt zich vast aan de haren van de grootste ram. Als de schapen ’s ochtends de grot verlaten praat Polyphemos tegen zijn lievelingsram, niet wetende dat Odysseus zich vasthoudt onder de buik. Odysseus en zijn mannen weten zo te ontkomen en stelen bovendien de vette schapen van de reus. Als Polyphemos later merkt dat de mannen zich niet meer in de grot bevinden, ontsteekt hij in woede. Wanneer de mannen wegroeien, roept Odysseus de reus na. De woedende Polyphemos gooit een rotsblok naar het schip. Dan nog houdt Odysseus zich niet stil en noemt zijn echte naam. Een tweede rotsblok, dat achter het schip belandt, geeft het een grote snelheid, weg van het eiland. De gekwetste Polyphemos bidt tot zijn vader Poseidon om hem te wreken. Poseidon zou Odysseus gedurende de rest van zijn lange reis tegenwerken waar hij kon.

Een theorie is dat de Grieken olifantschedels hebben gevonden en ze aanzagen voor de schedels van reuzen met één groot oog in het voorhoofd. Deze theorie werd voor het eerst in 1914 door Othenio Abel genoemd. Het is dan ook niet toevallig dat de legende van de Cyclopen in verband wordt gebracht met Sicilië. Hier leefde tijdens de laatste ijstijd, het Pleistoceen, de Siciliaanse dwergolifant. Olifantschedels hebben geen duidelijk herkenbare oogkassen. Ze hebben echter wel een grote neusholte op de plaats van de slurf. Adrienne Mayor onderbouwt het verder aldus in haar boek The First Fossil Hunters: Paleontology in Greek and Roman Times: De Grieken vonden die antieke botten en bewaarden ze in hun tempels. Ze probeerden het uiterlijk van de prehistorische wezens te reconstrueren, en zochten verklaringen voor hun uitsterven. Voor het laatste, waren ze voornamelijk aangewezen op hun fantasie, en dat leidde tot de mythische verhalen over fabeldieren als de cycloop.

Het verhaal over cyclopen heeft niet alleen taalkundige geïnspireerd, ook kunstenaars hebben het verhaal van Odysseus en Polyphemos steeds uitgebeeld. Een van de bekendste is het schilderij links van Odilion Redon. Er zijn verder altijd mooie tekeningen van cyclopen gemaakt. Tegenwoordig duiken de cyclopen vooral op in sciencefiction-verhalen, in komische tekenfilms en een enkele keer in een opzienbarend kunstwerk. Zoals dat van de Italiaanse beeldhouwer Marco Boggio-Sella die een enorme, blote cycloop langs de autosnelweg E17 in Waregem wist te laten plaatsen, als blikvanger bij vorkheftruckbedrijf H&M International. De cycloop droeg aanvankelijk een tijgerslipje, maar dat is verdwenen. Er zijn nogal wat dreigbrieven op het kunstwerk gekomen, zodat het constant bewaakt moet worden. Hieronder daarvan een aantal voorbeelden.