ZELFPORTRET VAN EEN VERDRONKENE – 1840

Hippolyte Bayard (20 januari 1801 – 14 mei 1887) was een Franse fotograaf en pionier in de fotografie. Hij vond een eigen proces uit waarmee direct-positieve papieren prints in de camera werden gemaakt en was ook de eerste die ooit openbare fototentoonstelling van zijn werk had, op 24 juni 1839. Hij claimde als eerste het principe van de fotografie te hebben uitgevonden, eerder dus dan Louis-Jacques Mandé Daguerre (Frankrijk) en William Henry Fox Talbot (Engeland), de twee die traditioneel als uitvinders te boek staan. Bayard experimenteerde met het nieuwe medium door zelfportretten, planten, tuingezichten, stadsgezichten en straattaferelen te maken. Hij fotografeerde zowel prominente maatschappelijke personen als gewone arbeiders. Hij was ook een van de oprichters van de eerste vereniging voor fotografen.

De bekendste foto van Bayard is ‘Zelfportret van een verdronkene’ uit 184. In het midden van de foto zit een man, niet overdreven jong maar toch ook nog niet zwaar getekend door het leven. Een jaar of dertig zal hij zijn, maximaal veertig. Zijn bovenlichaam is tot de navel ontbloot. Er atletisch ziet hij er zo op het eerste gezicht niet uit. Ongetwijfeld iemand die vooral achter het bureau zit. Zijn donkere handen en gezicht doen echter vermoeden dat hij ook veel buiten is, lekker in de zon. Met zijn hoofd en rug ligt hij zacht tegen een lange, zware deken of iets dergelijks.. Ook zijn lendenen, dijen en knieën zijn bedekt. De naamloze man lijkt met zijn handen in zijn schoot in gedachten te zijn verwikkeld. Wellicht slaapt hij wel. Of is hij dood? De foto heeft onmiskenbaar een verwijzing naar de christelijke iconografie, waarbij de kruisafneming van Christus vaak op dezelfde manier is afgebeeld. Zelfs de traditionele lijkwade lijkt aanwezig te zijn en speelt een belangrijie rol in de compositie door de sterke diagonale lijn van linksonder naar rechtsboven te accentueren. De breedgerande strohoed aan de muur en vaas rechtsonder, moeilijk te onderscheiden vanwege de schaduwen, vormen een contrast met die lijn.

Stephan Bakker gaf in Vrij Nederland in het artikel ‘Zelfportret als aandachtstrekker’ een mooie beschrijving van de beweegredenen van de fotograaf, maar geeft ook een treffende relatie naar moderne fotografie, zowel van kunstenaars als het dagelijkse gebruik van iedereen die een toestel in handen heeft. Daaruit de passage: ‘Het is een van de raadselachtigste beelden uit de vroege fotografie-geschiedenis: het Zelfportret als verdronken man dat de Fransman Hippolyte Bayard (1807-1887) in 1840 schoot. We zien een man met ontbloot bovenlijf, zijn onderlichaam verborgen onder een kleed, de ogen gesloten, de handen vredig in zijn schoot gevouwen als in een doodsportret. Het beeld roept vertedering op, maar ook verontrusting. Wie is deze man, wil je weten. Is hij echt verdronken? En wie maakte dan de foto? Om het mysterie direct op te lossen: Zelfportret als verdronken man is geen documentair beeld, maar zorgvuldig georkestreerde fictie. Bayard, amateurwetenschapper en uitvinder van een nieuw fotografisch procédé, maakte het beeld nadat de Académie des Sciences in Parijs niet zijn uitvinding, maar die van zijn rivaal Louis-Jacques-Mandé Daguerre met een patent had beloond. De foto was zijn wraakactie. Door zichzelf als dode te portretteren, deed Bayard kond van zijn beklagenswaardige lot en probeerde hij zijn eer te herstellen. De ambtenaar moest gehoord en (vooral) gezien worden. Dat onwrikbare geloof in de kracht van het beeld intrigeert. Het maakt van Bayard niet alleen een tragische, maar ook een bij uitstek moderne figuur. Bayard, meent fotografiehistoricus Richard B. Woodward in de catalogus van de Tate Modern-tentoonstelling Exposed: Voyeurism, Surveillance and the Camera, begreep dat je met foto’s een statement kon maken en een beeld kon uitdragen; hij was de eerste fotograaf die zich ten volle bewust werd van de potentie van de fotografie om ficties te scheppen. Daarin bleek hij profetisch. Hij effende niet alleen het pad voor latere kunstenaars als Cindy Sherman en Bruce Nauman, maar liep ook vooruit op hedendaagse fenomenen als Facebook en YouTube. Immers: ook wij – zij het misschien met minder legitieme reden – hengelen naar aandacht en erkenning, en ook wij vinden steeds nieuwe en inventievere manieren om met foto en film onszelf te exploiteren en aandacht te genereren’.