EEN BLAUWE MAANDAG

De letterlijke betekenis van de uitdrukking is ‘zeer kort’. Deze uitdrukking bestaat al lang in de Nederlandse taal. Taalkundigen zijn het niet eens over de herkomst ervan, zodat er veel verschillende theorieën de ronde doen. Veel experts hebben zich vooral gebogen over de vraag waarom voor ‘maandag’ gekozen is en niet voor een andere dag in de week. Er bestaat wel overeenstemming over het woord ‘blauw’ in de uitdrukking. ‘Blauw’ had vroeger namelijk ook de betekenis van ‘onbetekenend, nietig, van weinig waarde’. Wellicht een extra verklaring voor het gebruik van ‘blauwen’ als door onze oud-kolonialen werd gesproken over de Indonesische onderdanen. Oorspronkelijk betekende ‘een blauwe maandag’ dus een dag waarop weinig belangrijks gebeurde.

Er zijn verschillende theorieën waarom nu juist voor maandag is gekozen en niet voor een andere dag in de week. Sommige spreekwoordenboeken suggereren een verband met de maandag voorafgaand aan de vastentijd, omdat op die dag beelden en altaar in de kerk met blauwe doeken bedekt werden. Anderen zien een verband met de gilden, verenigingen van ambachtslieden, die vooral in de Middeleeuwen belangrijke onderdelen van het maatschappelijk leven waren. Koppermaandag, de maandag na Driekoningen, was de feestdag (en dus vrije dag) van de gilden. Op die dag werden in de kerk blauwe kleden over de altaren van de gilden gehangen en werden er geen missen opgedragen.

F.A. Stoett trekt deze verklaring echter in twijfel: ‘Onder den blauwen Maandag (hd. blauer Montag; eng. blue Monday) meent men den Maandag voor het begin der vasten te moeten verstaan, als in de kerk de beelden, het altaar, de doopvont en de kansel met blauwe doeken werden behangen. In de middeleeuwen werd deze dag evenwel Goede Maandag genoemd, terwijl niet op dien dag, maar reeds 14 dagen voor den eersten Vastenzondag het behangen met violet-blauwe doeken plaats vond, zoodat de gewone verklaring om deze redenen moet worden betwijfeld. In de 17de eeuw wordt deze benaming aangetroffen in Bernagie’s klucht van Het Studente-leven, anno 1684, bl. 12: De Jonkers (studenten) zyn alle blaauw maandagen t’huis, en beelden er wel in, dat men ze lustig behoorde te onthaalen; Smetius, 99: t Geschiet niet meer dan alle blauw maendags, semper fit, ut quibusdam placet. Hier beteekent ‘alle blaauw maandagen’ elk oogenblik, om een haverklap (Tuinman I, 234), in welken zin men in het fri. ook zegt alle blaumendeis. Het adj. blauw had in de middeleeuwen en ook later de bet. nietig, van weinig waarde (fr. bleu3); vandaar een ‘blauwe maandag’, een maandag van geen beteekenis, die niet meetelt, maar als Zondag, als feestdag beschouwd wordt, waarop men niet werkt (vgl. maandag maken; fr. faire le Lundi; fêter le Lundi; hd. blauen Montag machen; ook blau machen; eng. to blue), d.i. maandag houden of vlaggen (Antw. Idiot. 1382)4), dat reeds in het Mnd. voorkomt en bij ons in de 17de eeuw is aangetroffen naast verloren maandag houden d.i. Koppermaandag houden, in de 16de eeuw Sinte Crispiaen vieren (eig. van de schoenmakers; Tijdschr. XXI, 92; eng. to make a Saint Crispin’s day). Bij uitbr. kon alle blauwmaandagen de bet. aannemen van bij de minste gelegenheid, elk oogenblik, spoedig na elkander, met korte tusschenpoozen; vandaar thans een Blauwe maandag (soms ook een blauwe maand; vgl. eng. a blue moon) = een korte poos, fri. blaumendei. Volgens Schuermans, 38 a beteekent blauwen maandag houden in Limburg op eene kettersche wijze feest vieren. Een synonieme uitdr. was een Blinde Zaterdag, nog in Zuid-Nederland; zie Loquela, 65: blende Zaterdag, Zaterdag die te zelver tijde Hoogdag is, fr. une journée blanche’. Stoett stelt dus dat de uitdrukking ‘blauwmaandagen de betekenis kreeg van ‘bij de minste gelegenheid, elk ogenblik, met korte tussenpozen’ en vandaar kreeg het ook de betekenis ‘een korte poos’.

Weer anderen hangen de ‘wol-verfhypothese’ aan. Om wol blauw te verven, werd deze eerst in een gele kleurstof geweekt. Vervolgens ging de wol in een bad met (menselijke) urine om de verf kleurecht te maken. Zo hechtte de verfstof zich goed aan de wol, die daarna te drogen werd gehangen. Tijdens het drogen kwam de gele kleurstof in aanraking met zuurstof uit de lucht, waardoor de kleur veranderde in indigo, een blauwe kleur die niet meer uit de wol gewassen kon worden. De wol werd traditiegetrouw op zaterdag in de week gezet en op maandagochtend opgehangen om te drogen en blauw te worden. Op een blauwe maandag konden de wolververs dus niet werken.

Nog weer anderen zien in blauw een verwijzing naar dronkenschap. Wie in het weekend ‘blauw’ is, zal op maandag het liefst vrij nemen. Wat weer de vraag oproept waarom dronkenschap met blauw wordt geassocieerd.

Er is een aardige verklaring waarin dronkenschap en wolverven gekoppeld wordt en tegelijkertijd de uitdrukking ‘zo zat als een Maleier’ wordt verklaard. Het heeft te maken met het blauw kleuren van kledingstoffen. Blauw werd vroeger gemaakt van wede, een oxidatiekleurstof. De bladeren van de wede werden geoogst door ze van de stengel te trekken. De bladeren werden fijngestampt en vervolgens in de zon gedroogd. De blauwververij vereiste mooi weer, het moest minstens twee weken lang heet zijn. In een kuip, die ongeveer 600 liter vloeistof kon bevatten, deed men 25 kilo gedroogde wedebladeren. Daarna werd vloeistof toegevoegd tot alle bladeren goed bedekt waren. Er was een unieke chemische vloeistof voor nodig: verse, menselijke urine. De inwoners van de stad Tilburg danken er hun naam Kruikezeikers aan. Wie in een Marokkaanse stad als Marrakech de verfbaden bezoekt krijgt een aardig beeld van het arbeidsproces en de enorme stank waarin gewerkt moest worden. In de zon begon het mengsel van urine en wede te gisten. Daarbij ontstond er alcohol, die de blauwe kleurstof uit de bladeren losmaakte. Door een tweede gisting werd de kleurstof in water oplosbaar. Pas dan kon er worden geverfd. Het duurde tenminste drie dagen voordat de kleurstof uit de bladeren was opgelost. De verversgezellen moesten zolang drie maal per dag de rottende bladeren in het mengsel omwerken. Ze deden dat door met blote voeten in de kuip trappende bewegingen te maken. De in alcohol opgeloste kleurstof moest in water oplosbaar worden gemaakt. Voor de tweede gisting voegde men zout toe aan de bladermassa. De bakken werden tot de rand met urine gevuld, daarna moest men weer drie tot acht dagen wachten. De ververs hadden dan niets anders te doen dan ’s morgens en ’s avonds de brij voorzichtig om te werken, de door de zon verdampte urine aan te vullen en vooral te zorgen voor een continue toevoeging van alcohol. Want hoe beter de gisting, hoe sterker de kleurstof en hoe intensiever het blauw. Pas wanneer er zich schimmel op de massa had gevormd kon men de te verven stoffen en garens erin leggen. Een hele dag moesten ze in de oplossing liggen, tot ze genoeg kleurstof hadden opgenomen. Daarna werden de stoffen gespoeld, weer in urine. Maar dan waren de stoffen nog niet blauw, dat ontstond pas tijdens het drogen van de stoffen in de zon. Bij het ‘verblauwen’ moest voor een gelijkmatige kleuring de stoffen en garens regelmatig worden omgedraaid. Afgezien van de stank was blauwverven een aangename bezigheid. De ververs werkten buiten, bij mooi weer, en er was rijkelijk te drinken. Wanneer er ververs op klaarlichte dag dronken in de zon lagen, wist iedereen: die maken blauw. En wie blauw had gemaakt, die was zo blauw als een Maleier!

Op Duitstalige websites wordt erop gewezen dat gezellen en leerlingen tot in de negentiende eeuw op maandag de tijd kregen om hun eigen zaken te regelen, oorspronkelijk eerst in de vorm van een paar vrije uren na een feestdag, later ook hele dagen en ook na gewone zondagen. Wie weet zijn deze blauer Montag en een blauwe maandag verwant. De Duden verwijst bij blauer Montag echter naar het begin van de vastentijd; volgens liturgische voorschriften zou bij deze tijd de kleur blauw horen.

Weer anderen zien een verband met het Engelse (once in a) blue moon, dat ‘hoogst zelden’ betekent. A blue moon is een aanduiding voor de dertiende volle maan van het jaar of de tweede volle maan in een kalendermaand. Vanaf 2005 heeft de uitdrukking in de Engelse taal er een nieuwe betekenis bijgekregen. Sindsdien heet de derde maandag van januari in het Engels Blue Monday, wat wel vertaald wordt als blauwe maandag. Blue betekent hierin somber, melancholisch, treurig. Wetenschappers van de universiteit van Cardiff hebben namelijk aan de hand van onder meer het weer bepaald dat deze maandag de allersomberste dag van het jaar is. De dagen eromheen zijn net een tikkeltje minder somber.

Tot slot ziet een enkeling een verband met de uitbarsting van de vulkaan de Krakatau op maandag 27 augustus 1883. Als er veel stof rondzweeft (zoals na een vulkaanuitbarsting) lijkt de maan blauw. Een leuke theorie maar de term lijkt toch echt veel ouder te zijn dan het uiteenbarsten van de Krakatau.