MUIZENEST

Claude Monet (Parijs, 14 november 1840 – Giverny, 5 december 1926), de Frans impressionistisch kunstschilder, bezocht Nederland drie keer in de jaren 1870-1880. In 1871 verbleef hij vier maanden in Zaandam, begin 1874 bezocht hij Amsterdam en in 1886 werkte hij in de bollenstreek. De achtergronden van die reizen zijn in eerdere blogs over het verblijf van Monet in Nederland al uit de doeken gedaan. Tijdens deze verblijven zou hij 42 schilderijen maken met typisch Hollandse onderwerpen als riviergezichten met molens en bootjes, stadsgezichten van Amsterdam en tulpenvelden. In een eerste reeks van acht blogs is al bericht over alle schilderijen die Monet in 1874 in Amsterdam maakte (zes blogs), het schilderij dat hij in Zaandam maakte van juffrouw Guurtje van de Stadt (20 oktober 1854 – 5 januari 1936), de drie Zaanse schilderijen van de molen Het Oosterkattegat en van drie schilderijen in het Westzijderveld, in het buitengebied van Zaandam met haar vele molens, pittoreske slootjes en bruggetjes. Daarnaast maakte Monet drie schilderijen van de Achterzaan waarop het groene theehuis centraal staat en een schilderij dat een opvallend andere uitstraling heeft en dat in Frankrijk de naam L’embarcadère heeft, waarmee de steiger voor het instappen in een bootje wordt bedoeld.

De Zaanstreek dankt haar naam aan de rivier de Zaan, de belangrijkste waterloop van ruim tien kilometer lang tussen de dorpen Oostdam en Westknollendam in het noorden en de Dam in Zaandam in het zuiden. Algemeen wordt aangenomen dat het van oorsprong een veenstroom was, een natuurlijke afwateringsstroom voor het overtollige regenwater uit de veengebieden. Rond het begin van onze jaartelling was de Zaanstreek een uitgestrekt hoogveengebied, begrensd door het IJ in het zuiden en de Schermer in het noorden, die beiden een open verbinding met de Zuiderzee hadden. De eb- en vloedwerking hield de geul op diepte. In de loop der eeuwen zou het veenstroompje zijn uitgegroeid tot een groot afwateringskanaal en belangrijke scheepvaartweg in Noord-Holland. Het gedeelte ten noorden van de sluizen in Zaandam wordt vaak nog aangeduid als de Binnenzaan, maar deze naam werd ook vaak vervangen door Achterzaan. De naam geeft aan dat dit gedeelte van de rivier niet langer een pen verbinding met de Zuiderzee had. Die open verbinding was er wel voor het IJ en de Voorzaan. De naam ‘Zaan’ is nooit met zekerheid verklaard. Er zijn verschillende theorieën, maar de meest waarschijnlijke is dat het oorspronkelijk een oud-Friese naam was voor een waterverbinding tussen twee meren. In dat gebied werden allerlei dorpen gebouwd, waaruit Zaandam in de loop der tijd als belangrijkste kern van de Zaanstreek naar voren kwam. De gemeente Zaandam ontstond in de Franse tijd toen bij keizerlijk decreet van 21 oktober 1811 Oostzaandam en Westzaandam werden samengevoegd. Het honderdjarig bestaan van gemeente Zaandam in 1912 als stad ging zonder enig feestbetoon voorbij vanwege de geringe medewerking onder de bevolking. Per 1 januari 1974 ging Zaandam met zeven andere Zaangemeenten op in de nieuwe gemeente Zaanstad.

In Claude Monet in Zaandam 2 is al uiteengezet welke ingrijpende wijzigingen er in de Zaanstreek plaatsvonden door de aanleg van het Noordzeekanaal. Monet heeft daar waarschijnlijk weinig van meegekregen en in elk geval bij het schilderen niets van meegekregen. Hij heeft alles wat bij het Openluchtmuseum De Zaanse Schans voor toeristen te bewonderen is nog in de oorspronkelijke staat meegemaakt. Hij schilderde in 1871 onder meer drie keer aan de Achterzaan, met het opvallende groene theehuis. Het bekendste van de drie. ‘Tuinhuizen aan de Achterzaan’, bevindt zich nu in het Metropolitan Museum of Art in New York. Op de voorgrond daarvan een prachtig groen theehuis, dat momenteel de naam heeft omgedoopt in Theehuis van Monet (dat is wel handig voor toeristen). Het beroemde groene luchthuis was rond 1940 gesloopt. Het theehuis is nog niet zo lang geleden gerestaureerd en zoveel mogelijk herbouwd om de allure aan de Zaan met de thee- en luchthuizen weer terug te brengen. In een tweede schilderij, ‘De Zaan bij Zaandam’, is het theehuis vanuit een andere hoek bekeken. Op de voorgrond een kleine steiger voor mensen die een dagtripje willen maken. Er is nog een derde schilderij (‘Huizen aan de Achterzaan’) dat zich in het Städel Museum in Frankfurt am Main bevindt. Het thema van de dagtripjes en flanerende mensen komt terug in een ander schilderij, ‘L’embarcadère’. Dat schilderij werd in 2015 bij Sotheby’s voor 13,6 miljoen euro verkocht. Het huisje dat daarop is afgebeeld lijkt veel op de theekoepel aan de Westzijde, waar vroeger mensen in roeiboten konden stappen om een tochtje te maken. De koepel dateerde uit de vroege 18e eeuw en werd gebouwd in opdracht van de familie Graftdijk. Het bouwwerk werd in 1948 gerestaureerd en in 1967 verplaatst naar een andere locatie: de Kalverringdijk, waar vanaf 1959 de Zaanse Schans verrees. Het is er nu in gebruik als ambachtelijke tinnegieterij. Het schilderij is verder opvallend doordat het erg doet denken aan een schilderij van George Seurat ‘Un dimanche après-midi à l’Île de la Grande Jatte’ (van een latere fatum overigens) en de overeenkomstige sfeer die ze oproepen: Mensen in deftige kleding, flanerend langs het water, verstrooiing zoekend. De Zaanstreek was in 1871 nog een arme streek en erg protestants, zodat een dergelijke deftige activiteit op een zondagmiddag uitgesloten lijkt. Monet heeft waarschijnlijk hier zijn fantasie laten werken en Zaanse en Franse elementen door elkaar gebruikt.