MUIZENEST

Märket is een piepklein onbewoond eiland van slechts 0,033 km² in de Oostzee, tussen het Zweedse vasteland en de Finse Ålands-eilanden. Deze eilandengroep met verregaande autonomie binnen Finland ligt in de Scherenzee, met de Botnische Golf in het noorden en de Baltische Zee in het zuiden. Het gebied telt ruim 26.000 eilanden en scheren, die elk een eigen naam hebben, waarvan slechts 6.757 eilanden een oppervlak hebben dat groter is dan ¼ hectare en waarvan maar 65 enige bewoning hebben. In totaal wonen er maar iets van 30.000 inwoners die merendeels wonen in de hoofdstad Mariehamn op het grootste eiland Åland (12.000 inwoners) en de buurgemeente Jomala (5.000 inwoners). En hoewel alle eilanden, op Märket na, geheel tot Finland horen, is Zweeds de gesproken taal voor de bewoners en ook de officiële taal met de Finse overheid. De Ålands-eilanden hebben ook een autonome regering, een eigen parlement, een eigen politiekorps, een eigen vlag, een eigen volkslied, eigen kentekenplaten, een eigen postservice, een eigen internetextensie (.ax), geeft sinds 1984 eigen postzegels uit en Ålandse schepen varen niet onder de Finse vlag maar onder Ålandse vlag uit. De Ålands-eilanden hebben één zetel in de Noordse Raad en één afgevaardigde in het Finse parlement. Hun autonome status is verankerd in de Finse Grondwet en de Ålandse autonomiewet, en kan slechts na instemming van 2/3e meerderheid van het Finse en Ålandse parlement worden aangepast. Na twee referenda in 1994 is eerst het lidmaatschap van de autonome regio tot de Europese Unie geregeld en daarna de aparte status op belastingtechnisch gebied geregeld om de belangrijkste inkomstenbron (scheepvaart, handel en toerisme) voor de eilanden veilig te stellen. Omdat Åland niet binnen het btw-gebied van de Europese Unie valt, kunnen op schepen die Åland aandoen tabakswaren en alcoholica btw-vrij verhandeld worden. De grote veerboten tussen Stockholm en Helsinki of Turku maken om die reden allemaal een tussenstop in Mariehamn of Långnäs.

Aan die autonome status binnen Finland gaat een lange geschiedenis van oorlogen en vredesverdragen vooraf tussen vooral Zweden, Finland en Rusland. Kort samengevat op Wikipedia: De eilanden werden in de 12e eeuw veroverd of bezet door de Zweedse koning Erik IX van Zweden (‘Erik de Heilige’) tijdens een van de kruistochten tegen de heidense Finnen. In de Middeleeuwen fungeerden de Ålandseilanden lange tijd als bruggenhoofd toen Finland deel ging uitmaken van het Zweedse rijk. De belangrijkste communicatie-ader, de postroute, liep over deze eilanden. Het kasteel Kastelholm dat langs deze route lag, had een centrale rol. Bestuurlijk werd de eilandengroep bij Finland ingedeeld, wat gevolgen zou hebben voor haar latere status. Vanwege de militair-strategische ligging had Åland te lijden van de oorlogen tussen Zweden en Rusland. Tijdens de Grote Noordse Oorlog (1700-1721) werd de eilandengroep door de Russen onder Peter de Grote verwoest en werd een groot deel van de bevolking geëvacueerd, totdat de eilanden bij de Vrede van Nystad in 1721 weer Zweeds werden.

Van februari 1808 tot september 1809 werd tussen Rusland en Zweden de Finse Oorlog uitgevochten, die werd veroorzaakt omdat de Franse keizer Napoleon en de Russische tsaar Alexander I in 1807 bij de Vrede van Tilsit overeenkwamen dat Rusland Zweden mocht aanvallen indien de Zweden hun alliantie met de Britten handhaafden en weigerden zich bij het Frans-Russische bondgenootschap aan te sluiten. Gedreven door een grote antipathie tegen de Franse keizer weigerde de Zweedse koning Gustaaf IV Adolf het bondgenootschap met de Britten te verbreken. Op 21 februari 1808 viel Rusland zonder oorlogsverklaring met 24.000 manschappen Zweden binnen en veroverden snel steden in Finland op Gotland en de Ålandseilanden. De Zweden wisten in de Slag bij Siikajoki (18 april 1808) en Slag bij Revolax (27 april 1808) de Russen terug te dringen en Gotland en de Ålandseilanden te heroveren. Vanaf 14 augustus 1808 begonnen de Russen met 55.000 manschappen een tweede offensief en haalde in de Slag bij Oravais, de bloedigste veldslag van de oorlog, een grote overwinning. Daarna dreigde een stagnering, maar onder de dreiging van een inval de Frankrijk en haar bondgenoot Denemarken-Noorwegen moest Zweden zich terugtrekken uit het grootste deel van Finland om zuidelijk Zweden en de Zweeds-Noorse grens te beschermen. De Russen wilden nu Zweden zelf binnenvallen via een riskant plan om via de Ålandseilanden over de bevroren Botnische Golf naar Stockholm op te rukken. Op 17 maart 1809 werden de Ålandseilanden ingenomen en een paar dagen later stonden de eerste Russische troepen voor de poorten van de Zweedse hoofdstad. Daar waas inmiddels koning Gustaaf IV Adolf door het Zweedse leger afgezet vanwege het verlies van Finland. Hij werd in juni 1809 vervangen door koning Karel XIII na een liberale grondwet te hebben geaccepteerd waarmee de absolute macht van de koning flink werd ingeperkt. De nieuwe koning stelde een wapenstilstand voor, waarop de Russen zich naar de Ålandseilanden terugtrokken. Op 7 september 1809 werd de Vrede van Fredrikshamn gesloten, waarmee de Zweedse nederlaag werd bekrachtigd. Zweden verloor Finland, de Ålandseilanden en een deel van Västerbotten en Lapland aan Rusland. Finland werd onderdeel van het Russische Rijk als het semi-autonome Grootvorstendom Finland. Zweden moest ook zijn havens sluiten voor Britse schepen en werd verplicht zich aan te sluiten bij het Continentaal stelsel, het anti-Britse handelsembargo van Napoleon. De Britten verklaarden daarna de Zweden de oorlog, maar na Russische tussenkomst werd op 6 januari 1810 de Vrede van Parijs gesloten tussen de Fransen en de Zweden. De Franse maarschalk Bernadotte kwam daarna naar Zweden als regent en werd in 1818 de opvolger van Karel XIII als koning Karel XIV Johan van Zweden. In 1814 had Zweden het verlies van Finland al gecompenseerd door Noorwegen op Denemarken te veroveren (Verdrag van Kiel).

In 1809 waren het Grootvorstendom Finland en alle Åland-eilanden bij de Vrede van Fredrikshamn dus Russisch geworden, uitgezonderd de helft van het rotseilandje Märket. De Åland-eilanden waren nu de verste uithoek van het Russische keizerrijk. In 1830 begon Rusland op Åland in een gebied wat nu de gemeente Sund is, na een planningsperiode van 18 jaar, aan de bouw van een strategisch gelegen vesting aan een zeestraat (sund) die de verbinding vormde tussen Lumparn en de Scherenzee. Met dit fort Bomarsund kon het noordelijke deel van de Oostzee door een Russisch garnizoen worden verdedigd. Het zou verreweg het grootste bouwwerk worden dat ooit op de eilandengroep was gebouwd. De Franse markies Marc-René de Montalembert, een militair ingenieur die gespecialiseerd was in de bouw van fortificaties, ontwierp een halfcirkelvormig hoofdfort van 290 meter lang en twee etages hoog, grotendeels uit baksteen en aan de buitenzijde met enorme granietblokken, met plaats voor 2.500 manschappen en 162 kazematten bevonden. Het bouwwerk, met onder meer een prachtig versierde Russisch-orthodoxe kerk, moest onderdeel worden van een nog grotere structuur: een grote versterkte cirkel van meer dan drie km lang en 1100 meter in diameter, waarvan zes geschuttorens van drie etages hoog met 350 kanonnen, een groot pakhuis en een versterkt ziekenhuis. In het noorden en oosten hiervan moesten zes of zeven torens met nog eens 150 kanonnen komen. Volgens het oorspronkelijke plan zou voor de voltooiing maar liefst een eeuw nodig zijn, zodat al snel werd besloten dit ambitieuze plan in een noordelijke uithoek van het rijk drastisch in te perken. De Britten en Zweden protesteerden heftig tegen de bouw vanwege de potentiële bedreiging van hun handels- en militaire belangen in de regio. De lokale bevolking van Åland had er vanwege de werkgelegenheid, onder meer de fabricage van jaarlijks 1,7 miljoen bakstenen en het aanleveren van grote hoeveelheden brand- en timmerhout, weinig problemen mee. Terwijl in 1839 nog volop werd gebouwd aan het hospitaal, de magazijnen en de verdedigingstorens nam het eerste Russische bataljon zijn intrek in het fort.

Vanaf 1853 werd aan de westgrens van het Russische keizerrijk de Krimoorlog uitgevochten door een groot aantal Europese mogendheden, die de dreigende opmars van Rusland een halt wilden opleggen. Frankrijk en Groot-Brittannië vonden dit een goede gelegenheid om ook iets te ondernemen tegen de oprukkende Russische invloed in de Oostzee. Ze besloten dat Bomarsund aangevallen moest worden. In het ontwerp van het fort was slechts rekening gehouden met aanvallen vanuit het noorden, omdat aan de zuidelijke kant (het Lumparn) de enige twee andere ingangen niet toegankelijk zouden zijn voor oorlogsschepen. Het Lemströmkanaal was te smal en ondiep en de doorgang via de Ängösund was voor grote zeilschepen verraderlijk vanwege de rotsachtige ondiepten. De Britten hadden echter inmiddels stoomschepen en waren erin geslaagd toch een goede doorgang te vinden. Vanuit het zuiden werd op 21 juni 1854 Bomarsund door de Britten aangevallen, maar de eerste gevechten eindigde onbeslist. Op 7 augustus 1854 volgde een tweede, Brits-Franse aanval en werd het nog onvoltooide Russische fort Bomarsund vernietigd. In de Vrede van Parijs (1856) na afloop van de Krimoorlog werd bepaald dat de Åland-eilandengroep geen militaire bedreiging meer mocht vormen en gedemilitariseerd moest worden.

De eilanden bleven echter wel in Russische handen, ook omdat geen ander land er aanspraak op wilde maken. Bij het begin van de Eerste Wereldoorlog heeft Rusland, in strijd met de Vrede van Parijs, de eilanden toch bewapend en legde er in 1916 zelfs een duikboothaven aan. Kort na het uitbreken van de Russische Revolutie in 1917 werd Finland onafhankelijk, wat leidde tot een discussie over de toekomst van de Åland-eilanden. Omdat de meerderheid van de bewoners helemaal op Zweden was georiënteerd, koos bij het referendum 95% van de inwoners vóór aansluiting bij Zweden. Finland, dat geen afstand wilde doen van de archipel, legde de kwestie voor bij de pas opgerichte Volkenbond. In 1921 bepaalde die dat de eilanden bij Finland zouden blijven, maar dat dan wel de autonomie en het behoud van de Zweedse cultuur moesten worden gegarandeerd en de militair neutrale status moest worden vastgelegd. In de Tweede Wereldoorlog konden daardoor schepen die onder Ålandse vlag voeren tamelijk veilig transporten verzorgen voor zowel de geallieerden als de Duitsers.

Märket is dus één van die 26.000 eilanden. Het wijkt af van de rest omdat het maar voor de helft tot Finland behoort; de andere helft is Zweeds. Het is daarmee het kleinste eiland ter wereld dat door een grens over twee landen is verdeeld. Het is het enige deel van de Åland-eilanden dat een landgrens heeft. Voor Finland is Märket het meest westelijke grondgebied, ook de afstand tot de andere Åland-eilanden is behoorlijk. Op ongeveer één kilometer ten noordwesten van Märket ligt een nog kleiner rotseilandje, Märketshällor (‘stenen van Märket’) en weer iets verder naar het noordwesten ligt een groepje klippen in zee, die voor de verandering naamloos zijn gebleven. In de Vrede van Fredrikshamn (1809) is de originele landgrens dwars over het eiland vastgelegd. Waarom indertijd is besloten dit onbewoonde eiland niet aan de Zweden toe te kennen is onduidelijk. Het Zweedse vasteland is immers aanzienlijk dichterbij gelegen dan de andere eilanden van de grote archipel. Dat ene eilandje hadden de Finnen best kunnen missen. Waarschijnlijk heeft het te maken met territoriale wateren en visrechten. In 1809 hoorde het dus aan het Russische Rijk, die het waarschijnlijk ook wel handig vonden zo dicht bij de Zweedse vijand te zijn. In 1885 besloot het Russische Finland om op het eiland een vuurtoren te bouwen. Die werd echter op het Zweedse deel van het eilandje gebouwd. Een eeuw lang bleef de situatie ongewijzigd, maar in 1985 besloten Zweden en Finland de grens aan te passen en wel zodanig dat de Finse vuurtoren ook echt op Fins grondgebied kwam te liggen. Randvoorwaarden waren echter wel dat de grootte van ieders territorium niet werd gewijzigd en dat ook ieders deel van de kustlijn intact bleef om de visrechten van de beide landen niet te zou beïnvloeden. De lumineuze oplossing was een grens in een vreemde Z-vorm over het eiland.