MUIZENEST

Naam van het subkamp: Alderney (I. SS-Baubrigade)
Periode van bestaan: 5 maart 1943 – 22 september 1944
Aantal gevangenen: 1000 mannen
Type werk: Bouw van verdedigingswerken
Opdrachtgever: Opperbevel van de Wehrmacht, Organisation Todt

Het lege eiland Alderney was op 2 juli 1940 door de Wehrmacht bezet. Een maand eerder had Groot-Brittannië de 1.400 inwoners al van het eiland naar Engeland geëvacueerd. Voor de Duitsers moesten de Britse Kanaaleilanden deel gaan uitmaken van hun Atlantikwall. In januari 1942 richtte Organisation Todt op het Britse Kanaaleiland Alderney vier werkkampen in, die allemaal een naam kregen die verwees naar de Oost-Friese eilanden. De vier werkkampen moesten zorgen voor de bouw van verdedigingswerken op het eiland, om het Derde Rijk te kunnen beschermen tegen een gevreesde invasie vanuit Groot-Brittannië. Voor de bouw maakte Organisation Todt gebruik van dwangarbeiders, maar in hun terminologie waren het vrijwilligers (Hiwi’s) die in werkkampen gehuisvest waren. Werkkampen die ze eerst zelf moesten bouwen. Het Lager Borkum lag dicht bij het centrum van Alderney en was het kleinste van de vier kampen. Hier werkte voornamelijk Duitse technici en echte vrijwilligers uit diverse landen. Het Lager Helgoland lag in de noordwestelijke hoek van het eiland; hier werkte voornamelijk Russische Hiwi’s. De mannen in deze twee kampen werden voor hun werk (karig) betaald, maar hun werkomstandigheden en de behandeling door de kampleiding waren uitzonderlijk streng en bijna gelijk aan de beide andere kampen. Deze twee kampen bleven tot het eind van de oorlog onder de bewindvoering staan van Organisation Todt. Van Lager Borkum resteren momenteel nog slechts de toegangspoorten in een open veld, van Lager Helgoland zijn geen sporen meer te vinden op het eiland.

Het Lager Norderney lag in het noorden van het eiland, bij Saye. Hier werkte voornamelijk dwangarbeiders uit Rusland of andere Oost-Europese landen, maar ook enkele Spanjaarden. Een deel van de opzet van het kamp is bewaard gebleven en er bevindt zich nu een camping voor toeristen. Vlak in de buurt is een tunnel vanuit het kamp naar het strand, waarvan wordt gezegd dat de Duitsers die gebruikte als schuilkelder, maar waarvan anderen beweren dat hier executies plaatsvonden. De eerste commandant van Norderney was een Hauptruppführer van Organisation Todt genaamd Paul Orgis, die ook de leiding had over het Brauneck-werkkamp in Boulogne-sur-Mer. Hij werd vervangen door een andere OT-Hauptruppführer, Karl Tietz die ook de leiding had over Lager Sylt. Daarna werd het kamp korte periode geleid door OT-Bauleiter Theo Konitz en vanaf december 1942 door OT-Haupttruppführer Adam Adler, die meestal zijn SS-uniform droeg. OT-Meister Heinrich Evers, de plaatsvervanger commandant, stond onder de gevangenen bekend om zijn extreme wreedheid. Op oudejaarsavond 1943-44 hield Evers een groot pakket ongeopende brieven voor de gevangenen van hun families omhoog, maakte aan de gevangenen bekend dat er eindelijk brieven waren aangekomen en gooide ze vervolgens in de kachel. Adler en Evers werden in september 1949 berecht door een Franse militaire rechtbank in de Reuilly-kazerne in Parijs en kregen respectievelijk tien en zeven jaar gevangenisstraf wegens de ‘onmenselijke werkdruk’ en andere ‘systematische mishandeling’ waaraan zij Franse joden in Norderney onderwierpen. Het zou het enige proces blijven voor op de Kanaaleilanden gepleegde oorlogsmisdrijven.

Het belangrijkste was Lager Sylt, dat vlak bij de oude vuurtoren bij La Foulère op de zuidpunt van het eiland lag. In dit kamp waren ook Joodse dwangarbeiders werkzaam. Ook van dit kamp is niet al te veel meer zichtbaar. Van de voormalige toegangspoort staan nog drie zuilen overeind; op een ervan is een herinneringsplaquette aangebracht. Her en der zijn er nog wat ruïnes en funderingen zichtbaar. Ook is er nog steeds een kleine tunnel die vanuit de woning van de commandant naar binnen het kamp leidde. Deze woning werd in 1989 naar een ander deel van het eiland vervoerd. Commandant Karl Tietz had een zwarte Franse onderofficier toegewezen gekregen. Toen hij zag dat deze een blanke dwangarbeider sloeg, dreigde hij de Fransman neer te schieten. Tietz werd uiteindelijk in april 1943 veroordeeld tot een gevangenisstraf van achttien maanden wegens zwarthandel in sigaretten, horloges en andere kostbaarheden die hij van Nederlandse zwarthandelaren had gekocht.

In februari 1943 werden Lager Norderney en Lager Sylt overgedragen aan de I. SS-Baubrigade, die viel onder het gezag van de leiding van het concentratiekamp Neuengamme, wat inhield dat het kamp nu de werkkrachten voor beide kampen moest leveren. De beide andere kampen bleven gewoon onder het gezag van de Organisation Todt, die wel de opdrachtgever bleef voor alle werkzaamheden die door de vier kampen werden uitgevoerd. De eerste kampcommandant van de I. SS-bouwbrigade was SS-Hauptsturmführer Maximilian List (1910-1980), een voormalig architect uit Berlijn, die op 23 februari 1943 vanuit concentratiekamp Neuengamme arriveerde op Alderney. In dezelfde stijl als bij Hitlers Berghof op de Obersalzberg liet List op Alderney voor zichzelf een chalet net buiten het belangrijkste gevangenenkamp aanleggen met een geheime onderaardse gang naar het bestuursgebouw in het kamp. Al in juli 1943 stuurde List driehonderd gevangenen terug naar Neuengamme, omdat ze vanwege de lange ondervoeding en zware arbeid niet langer geschikt werden geacht voor verdere dwangarbeid. Omdat er op deze terugtocht meerdere gevangenen de kans zagen om te vluchten, werd in oktober 1943 tegen List en SS-Wachmannschaft Kurt Klebeck een onderzoek ingesteld. In mei 1944 werd hij als commandant afgelost door SS-Obersturmführer Georg Braun. Tegen List werd na de oorlog nooit een strafrechtelijk onderzoek ingesteld.

Op 22 februari 1943 werd de I. SS-bouwbrigade, die met ongeveer duizend man gestationeerd was in Düsseldorf en Duisburg, overgeplaatst naar het Britse eiland Alderney in het Kanaal. Die duizend man sterke ploeg bestond uit 730 gevangenen uit concentratiekamp Sachsenhausen en 270 man uit concentratiekamp Neuengamme: ongeveer 500 Russen, 130 Polen, 60 Nederlanders, 20-30 Tsjechen, 20 Fransen en 180 zogenaamde arbeidsschuwe, criminele en politieke gevangenen. Op het eilandje van amper acht vierkante kilomeer bevonden zich vanaf dat moment 3.800 Wehrmachtsoldaten, 3.000 dwangarbeiders en 1.000 gevangen uit concentratiekampen. Op 5 maart 1943 kwam die groep van duizend gevangenen aan op het Kanaaleiland voor de Franse kust en ondergebracht in Lager Norderney en Lager Sylt. Al vanaf de herfst van 1942 werden gevangenen uit de concentratiekampen ingezet in de steden in West- en Noordwest-Duitsland om na de geallieerde bombardementen te helpen bij het opruimen van puin, lichamen en niet-ontplofte bommen. De gevangenen werden daarvoor ten dienste gesteld van SS-bouwbrigades, maar bleven onder het uiteindelijke bevel staan van de autoriteiten van het dichtstbijzijnde concentratiekamp. Zo was de I. SS-Baubrigade op Alderney ondergeschikt aan het bestuur van het concentratiekamp Neuengamme. De gevangenen behielden hun in Neuengamme gekregen doorlopende nummers tussen de 16.000 en 17.000. Ze moesten op Alderney werken aan de verdedigingswerken om het Derde Rijk te bescherming tegen de gevreesde invasie vanuit Groot-Brittannië.

Het leven in het kamp was zwaar, waar veel gevangenen stierven door het zware werk, moord of ondervoeding. Op een gegeven moment was hierdoor het kamp zelfs halfleeg. De werkdruk voor de resterende gevangenen werd daardoor steeds hoger. Voor het minste vergrijp of tekortschieten in de opgedragen taak werden gevangenen doodgeschoten of opgehangen door de SS-bewakers. Zo kregen bijvoorbeeld drie ernstig zieke Russische gevangenen geen verzorging en geen eten en werden na een paar dagen buiten het kamp geëxecuteerd. De SS-officier gaf als laconieke uitleg dat ze zo ziek waren dat ze heel het kamp konden besmetten. Een andere Russische gevangene werd aan de poort aan de ingang van het kamp opgehangen met een bord rond zijn nek dat dit was gedaan vanwege het stelen van brood. Als waarschuwing aan de andere gevangenen liet men zijn lichaam enkele dagen hangen.

In juni 1944 kwam die invasie er toch, in Normandië. Op 24 juni 1944 werd het bevel tot evacueren gegeven. Van de oorspronkelijke duizend gevangenen bevonden zich nog slechts 636 man in het gevangenenkamp. Ongeveer honderd man waren op het eiland gestorven, de anderen waren gedurende de vijftien maanden op het eiland teruggebracht naar Neuengamme omdat ze niet langer fit genoeg waren om te werken. In totaal zouden in de vier kampen meer dan zevenhonderd dwangarbeiders het leven laten. De evacuatie vanaf het eiland leidde tot een ware dollemansrit door Frankrijk, dwars door een gebied waar heftig werd gevochten. De rit stopte even aan de Frans-Belgische grens, waar de gevangenen werden ingezet bij de bouw van lanceerinstallaties voor raketten (V1’s en V2’s). Er waren toen nog maar 572 gevangenen. Onderweg waren 27 mannen geëxecuteerd, de anderen 38 man had weten te vluchten. Korte tijd later werden ze overgeplaatst naar het concentratiekamp Kali-Schachtanlage Neu-Sollstedt, een subkamp van concentratiekamp Dora-Mittelbau. Per 1 september 1944 werden de gevangenen administratief uitgeschreven in Neuengamme.

De dwangarbeiders waren weliswaar vertrokken, maar Alderney bleef bezet door Duitse militairen. Oberstleutnant Schwalm, in de laatste oorlogsmaanden de commandant over de Duitse troepen, gaf het bevel om alle kampen in brand te steken en alle documenten te vernietigen voor het eiland door de geallieerden zou worden ingenomen. De Duitse fotograaf Rainer Viertlböck maakte een mooie reportage van de schamele resten die op het eiland te vinden zijn. Pas op 15 mei 1945 werd Alderney bevrijd, een week na de overgave van de andere Kanaaleilanden en een van de laatste garnizoenen die zich in Europa overgaven. De plaatselijke bevolking mocht pas vanaf december 1945 naar het eiland terugkeren. Na de oorlog kreeg Alderney de bijnaam ‘The island of silence’, omdat er bijna niets bekend is over wat op het eiland tijdens de Duitse bezetting was gebeurd.