MUIZENEST

Tot 1948 telde het Koninkrijk der Nederlanden honderden vulkanen, bijna allemaal gelegen in het toenmalige Nederlands-Indië. De topografie van Indonesië wordt gedomineerd door honderden vulkanen, die zijn ontstaan doordat de Euraziatische Plaat en de Indo-Australische plaat onder elkaar schuiven (subductie). De Indonesisxche vulkanen maken deel uit van de zogenaamde Pacifische Ring van Vuur, een hoefijzervormig gebied rondom de Grote Oceaan met veel aardbevingen, zeebevingen en vulkaanuitbarstingen die worden veroorzaakt door verschillende subductiezones van tektonische platen. In deze Ring of Fire treft men vaak diepe troggen in de oceaan aan of een boog van vulkanen. Over een lengte van ruim 40.000 kilometer loopt de gordel rond de Grote Oceaan, te beginnen bij Nieuw-Zeeland en loopt dan via een aantal eilandengroepen naar Indonesië, de Filipijnen, Japan, de Russische eilandengroep de Koerilen, het Russische schiereiland Kamtsjatka en Alaska. Vanaf hier gaat de ring verder langs de westkust van Canada, Amerika, Mexico en de volledige westkust van Midden- en Zuid-Amerika. Er zijn in totaal 452 vulkanen in dit gebied, waarvan 128 actieve vulkanen en daarvan gelden 65 vulkanen als extreem gevaarlijk. Bij het gebied van Sumatra tot Flores in Indonesië schuift de Australische plaat met een snelheid van ongeveer 6 centimeter per jaar onder de Euraziatische plaat.

In Indonesië zijn zo’n 150 belangrijke vulkanen (zie onderstaande afbeelding), waarvan enkele een zeer beruchte reputatie hebben. In 2012 waren er 127 actieve vulkanen in Indonesië, met ongeveer 5 miljoen mensen die binnen de gevarenzone van deze vulkanen wonen.

Bij de uitbarsting van de Krakatau op 27 augustus 1883, even na middernacht, rees de hele berg op, scheurde daarna open en stortte vervolgens in, waarna de zee in het gapende gat stroomde. Het gevolg was een catastrofale explosie. Complete steden en dorpen werden vernield, bijna 40.000 mensen kwamen om en door de enorme golven werden zelfs grote stoomschepen kilometers landinwaarts geslingerd. De uitbarsting ging met zoveel geweld gepaard dat de trommelvliezen van zeelui in de buurt barstten. Het gebrul en geknal was hoorbaar tot in Australië en in het noorden van Sumatra bracht men troepen in paraatheid wegens vermeend vijandelijk kanongebulder. De deining van de zeeën werd tot in Het Kanaal tussen Engeland en Frankrijk geregistreerd. Er rees een aswolk uit de berg die tot 50 kilometer hoogte steeg en zijn omgeving in diepe duisternis dompelde. Door de enorm grote hoeveelheid stof die in de atmosfeer terechtkwam, daalde wereldwijd het volgende jaar de gemiddelde temperatuur met 1,2 graden Celsius.

De supervulkaan Toba op Sumatra barste 74.000 jaar geleden uit. Het geldt als de grootste vulkaanuitbarsting op aarde van de laatste 2 miljoen jaar. De door de uitbarsting gevormde caldera is gevuld met het Tobameer, 100 km lang en 30 km breed.  Een groot gebied ten noordwesten van de vulkaan werd bedolven onder een dikke laag as en over de gehele wereld daalde de temperatuur omdat asdeeltjes het zonlicht blokkeerden en zo een zesjarige vulkanische winter veroorzaakte. Lang is verondersteld dat de situatie zo dramatisch was dat de mens bijna uitstierf.

En dan was er nog de uitbarsting van de Tambora op 10 april 1815, de grootste uitbarsting die ooit is beschreven. De bijna 4200 meter hoge vulkaan verloor een derde van zijn hoogte en meet sindsdien circa 2800 meter. Er ontstond een krater van zes kilometer in doorsnede. Twee maanden na de eruptie bereikte de vulkanische as Europa. Vanaf 28 juni 1815 rapporteerden ooggetuigen in Londen bloedrode zonsondergangen. Drie jaar lang hing er een ‘chemisch schild’ boven Europa. De energie die bij de eruptie vrijkwam is gelijk aan de explosie van 34.000 megaton TNT of ruim twee miljoen keer de atoombom die op Hiroshima viel. Het eiland kwam op verschillende plaatsen meters uit de zee omhoog en 150 kubieke kilometer puin en vulkanische assen kwamen in de atmosfeer terecht, dwars door de ozonlaag, 43 kilometer hoog. Vijfentwintighonderd kilometer verder hoorden mensen hoe de bovenste helft van de vulkaan weggeblazen werd; de knal produceerde lawaai met een sterkte van 347 decibel. Het jaar 1816 ging als gevolg van deze eruptie de boeken in als het Jaar zonder zomer. In Noord-Europa en het noordoosten van de Verenigde Staten waren de zomermaanden zeer koud. In juni en juli kende het noordoosten van de VS ieder etmaal nachtvorst en kwam die zomer hevige sneeuwval voor. Vanaf augustus zette in Europa de nachtvorst in, met massale misoogsten als gevolg. Eind 1815 en begin 1816 was in Hongarije en Italië rode en bruine sneeuw gevallen (sneeuw met vulkanische as). In de Verenigde Staten was een ‘droge nevel’ waargenomen, die niet oploste door regen of wind en de zon zo verduisterde dat de lucht rood kleurde en zonnevlekken met het blote oog zichtbaar werden. Het aantal gevolgen dat wordt toegeschreven aan de uitbarsting van de Tambora is lang, tot aan de nederlaag van Napoleon in Waterloo en de wonderbaarlijke schilderijen van de Engelse schilder William Turner.

Maar goed, sinds 1948 zijn dat allemaal geen Nederlandse vulkanen meer. Daarna had Nederland decennialang geen enkele vulkaan, tot op 10 oktober 2010 de BES-eilanden (Bonaire, Sint-Eustatius en Saba) deel gingen uitmaken van Nederland. Daar bevinden zich twee vulkanen.

Op Saba bevindt zich de Mount Scenery met een hoogte van 887 meter, waarmee het de hoogte berg van Nederland is. Boven de 550 meter maakt Mount Scenery deel uit van het Saba National Land Park. De laatste eruptie van Mount Scenery, die gepaard ging met tal van explosies en gloedwolken, vond plaats rond 1640, wat op de geologische tijdschaal als een tamelijk recente uitbarsting geldt, dus de vulkaan blijft potentieel nog steeds gevaarlijk. Ze ligt er echter al eeuwenlang zeer idyllisch bij. De flanken van de berg zijn weelderig begroeid met regenwoud; dicht bij de top groeien mahoniebomen. De top zelf is veelal in mist gehuld. Vanuit het dorpje Windwardside kan de berg via een adembenemend wandelpad van 1.064 treden worden beklommen.

Op Sint-Eustatius is de Quill te vinden. De naam is een verengelsing van het Nederlandse De Kuil ofwel de krater van de 601 meter hoge vulkaan die zo’n 22.000 tot 32.000 jaar oud is. Ergens tussen het jaar 100 en 400 moet de laatste eruptie hebben plaatsgevonden, maar dat het zo lang is geleden hoeft niet per se een geruststellende gedachte te zijn. Nadien heeft de Quill enkele malen gloedwolken uitgestoten en ook is de temperatuur van het grondwater in de omgeving van de vulkaan behoorlijk hoog, dus is het uitganspunt dat het een slapende en dus potentieel gevaarlijke vulkaan betreft. De vulkaan maakt deel uit van het Quill/Boven National Park. De flanken zijn begroeid met vegetatie gerelateerd aan tropisch regenwoud. Aan de rand ligt de botanische tuin Miriam C. Schmidt Botanical Garden. De Quill kent een uitgebreid netwerk van wandelpaden, die door weelderige bossen naar de krater van de vulkaan gaan. Onderweg zijn er adembenemende uitzichten over het eiland, de Caribische Zee en de omliggende eilanden Saba, Saint Kitts, Nevis en bij helder weer zelfs Sint-Maarten en Saint Barth.

Op beide vulkanen groeit een tropisch regenwoud en ziet alles er vredig uit, maar omdat het slapende vulkanen zijn moet rekening worden gehouden met een uitbarsting die elk moment kan plaatsvinden. Het kan echter ook pas over honderdduizend jaar zijn …  of nooit. In 1981 verscheen een rapport over de mogelijkheid dat de vulkaan ooit weer tot uitbarsting zou komen en de aanbeveling hierop enige voorbereidende maatregelen te nemen, maar dat rapport verdween met het stempel ‘geheim’ ergens in een zeer diepe la. De autoriteiten vonden dat publicatie slechts tot paniek zou leiden en dat voorbereiding op een eventuele evacuatie totaal overbodig was. Sinds 2010 houdt de vulkanoloog van het KNMI via seismometers de vulkanen en het grondwater echter nauwlettend in de gaten.

Ook in Nederland kennen we echter twee vulkanen, die zich echter geheel aan het oog onttrekken. In 1970 ontdekte de Franse oliemaatschappij Elf Petroland bij een boring naar een mogelijk gasveld in de Waddenzee in het gebied tussen Harlingen en Vlieland, iets ten zuidwesten van het eiland Grien, onder het reservoirgesteente op ander gesteente van vulkanische oorsprong. Deze Zuidwalvulkaan met een hoogte van één kilometer zou ongeveer 145-160 miljoen jaar geleden zijn ontstaan en was ongeveer twaalf miljoen jaar actief met hevige erupties en kortstondige explosies. De Zuidwalvulkaan is sindsdien niet meer actief en bedekt zijn met meer dan 2000 meter sedimentair gesteente, voornamelijk schalie en zandsteen uit het Krijt. Direct boven de vulkaan bevond zich inderdaad een gasveld, het Zuidwalgasveld, dat tussen 1988 en 2021 in productie was. De aanwezigheid van een vulkaan bleek ook uit het feit dat dat gemiddelde temperatuur op een diepte van twee kilometer hier 135 graden Celsius was, terwijl dat normaal gesproken ruim 70 graden Celsius moet zijn. De Zuidwalvulkaan veroorzaakt een grote afwijking van het aardmagnetisch veld doordat in het vulkanisch gesteente veel magnetiet voorkomt. Voor degenen die een keer een kijkje willen nemen op de locatie op zo’n vijftien kilometer ten noordwesten van Harlingen: de coördinaten zijn 53°13’00.0″N 5°11’00.0″E.

Ook onze tweede vulkaan ligt in de Noordzee, midden in de Nederlandse Exclusieve Economische Zone op ongeveer honderd kilometer ten noordwesten van Terschelling twintig kilometer ten noorden van het Friese Front, zestig kilometer ten oosten van de Klaverbank en honderd kilometer ten zuidwesten van de Doggersbank. Enkele kilometers ten zuiden hiervan ligt de Off Friesland North-scheepvaartroute. Het dichtstbijzijnde herkenningspunt op het wateroppervlak is de NAM 28-boei, zo’n tien kilometer ten oosten van de vulkaan. In de zomer van 1985 trof exploratiemaatschappij Amoco bij een boring enkele tientallen meters vulkanische as en basalt aan. Destijds werd gedacht dat het resten waren van de Zuidwalvulkaan, maar latere onderzoeken wezen uit dat het een andere uitgedoofde vulkaan moest zijn. Op 9 mei 2020 werd wereldkundig gemaakt dat Nederland een vierde vulkaan heeft, waarvoor geologen de naam Mulciber kozen, een verwijzing naar een god uit de Romeinse mythologie van vuur en vulkanen, die algemeen beter bekend staat onder de naam Vulcanus. De Mulciber was zo’n 150 miljoen jaar geleden actief, in dezelfde periode waarin ook de Zuidwalvulkaan in de huidige Waddenzee actief was. In deze periode was het gebied rond de Noordzee seismisch actief omdat het toenmalige supercontintent Laurazië toen openbrak. Ook op andere plekken, zoals de Golf van Biskaje en de Atlantische Oceaan ontstonden breukzones, waarna het gebied rond de Noordzee seismisch rustig werd. De Mulciber werd bedekt door 3.300 meter aan sedimentlagen, maar door zoutvloei kwamen de as- en basaltresten terecht in ondiepere lagen van ongeveer 1.660 meter. De vulkaan ligt op een diepte van ongeveer 3300 meter onder de zeebodem, waarbij bedacht mag worden dat de Noordzee op dat punt slechts zo’n veertig meter diep is.

Kortom, mooi dat we in Nederland twee vulkanen hebben, maar een toeristische attractie zullen ze nooit worden. Dan zijn die twee andere op Saba en Sint Eustachius beter aan te bevelen.