MUIZENEST

Het oorlogsmonument in de Hardingestraat in Onstwedde (gemeente Stadskanaal) bestaat uit een hardstenen tegel en een natuurstenen gedenksteen in een omlijstingsplateau van veldkeien. Op de tegel is in reliëf een kruisteken aangebracht. Het monument is 1 meter 40 hoog, 1 meter breed en 14 centimeter diep. Naast het gedenkteken is een kunststof gedenkplaat geplaatst in een frame van metaal. De tekst op de gedenksteen luidt: ‘‘Nooit meer 1940 – 1945’ en de tekst op de tegel ‘Misschien is er hoop’, met ook de Hebreeuwse vertaling van deze tekst. Met het monument worden de 24 inwoners herdacht die tijdens de Tweede Wereldoorlog door oorlogshandelingen om het leven kwamen, plus de twee Britse piloten die in de directe omgeving van het dorp neerstortten.

13-14-15
30 oktober 1944 / 31 januari 1945 – Karl, Carolina en Herbert Menkel

Carolina van der Berg (Grossefehn, 13 november 1890 – Auschwitz, 30 oktober 1944) was afkomstig uit het stadje Grossefehn, iets ten noorden van Emden. Anders dan de achternaam doet vermoeden had de familie Van der Berg de Duitse nationaliteit, dat kan zijn door haar huwelijk maar mogelijk stamt haar familie oorspronkelijk uit Groningen. De streek rond Grossefehn met veel moerasnederzettingen verarmde eind 19^e eeuw snel omdat turf als brandstof steeds meer werd vervangen door steenkool. Bovendien vervingen de spoorwegen de binnenvaart. Veel Großefehntjers emigreerden naar de Verenigde Staten. Onder degenen die bleven werd de streek een NSDAP-bolwerk. Bij de verkiezingen in 1932 en 1933 haalden de nazi’s hier meer dan 90% van de stemmen. Voldoende redenen voor de Joodse inwoners om snel de wijk te nemen. Caroline, roepnaam Liny, was getrouwd met Karl Menkel (Lüdenscheid, 30 juli 1886 – Auschwitz, 30 oktober 1944). In het Ems- en Münsterland was de familienaam Menkel erg verbonden met textielfabricage en -handel. Karl Menkel was in Leer de trotse eigenaar van een grote confectiezaak. Het echtpaar had twee kinderen, Herbert Menkel (Leer, 7 april 1921 – Extern kommando Friedland, 31 januari 1945) en Margot Menkel (Leer, 15 april 1922 – Rotterdam, Herbert en Margot werden geboren in Leer, een stadje net ten zuiden van Emden, aan de monding van de Dollard. Ook hier was de NSDAP sterk vertegenwoordigd. Al in 1933 en 1934 verlieten de eerste Joden de stad, velen van hen net over de grens met Nederland. Het gezin Menkel-van der Berg maakte de oversteek al in april 1933. Kort nadat Hitler aan de macht was gekomen (30 januari 1933), werd hun winkel in Leer geplunderd en compleet vernield. In de nacht van 20 april 1933, toen Hitlers 44^e verjaardag uitbundig werd gevierd, vluchtten de totaal berooide Menkels naar Nederland. Karl Mendel heeft het zeer lang erg moeilijk gehad met de armoedige situatie waarin het gezin verzeild was geraakt. In het nabije Oude Pekela woonde een familielid bij wie ze tijdelijk onderdak konden vinden. Van daaruit moest men dan maar kijken wat er verder mogelijk was.

In 1936 vestigde het gezin zich in aan de Luringstraat 25 in Onstwedde, als buren van de petroleumventer Haan. Het gezin had daarmee geluk, want er waren in de dertiger jaren slechts vier woningen van de sociale woningbouw, de nummers 25 t/m 31 in de Luringstraat. Het was een zeldzaamheid dat een van die woningen vrij kwam en nog zeldzamer dat de woning dat beschikbaar kwam voor mensen van elders. In Onstwedde had men wel in de gaten dat de nieuwkomers wat hoger op de maatschappelijke ladder hadden gestaan, maar dat maakte helemaal niets uit. De Menkels lieten zich nergens op voorstaan en ‘koopman’ Karl Mendel was net zo werkeloos als veel andere bewoners van Onstwedde. Uiteindelijk kreeg hij in de omgeving een baan bij de werkverschaffing, die onder de naam ‘de hel van Jipsinghuizen’ in Oost-Groningen nog steeds een beruchte reputatie heeft. Vanaf de twintiger jaren werd daar door de NV Ontginningsmaatschappij De Vereenigde Groninger Gemeenten, waar vijftig Groninger gemeenten bij waren aangesloten, werkelozen aan het werk gezet om de heide te ontginnen. Ze moesten in barakkenkampen overnachten en kregen voor hun zware lichamelijke arbeid een veel lager salaris dan in de landbouw gebruikelijk was. Veel van de tewerkgestelden hadden bovendien geen enkele ervaring met dergelijke fysieke arbeid, wat zeker voor Karl Mendel gold.

Margot Menkel had in Onstwedde wel een prima tijd. Ze kreeg zeer snel vriendschap met haar buurmeisje en leeftijdsgenote Elly Haan. Wel moest ze accepteren dat ze van haar een nieuwe voornaam kreeg, want het door op zijn Duits uitgesproken ‘Mar-god’ was echt niet acceptabel in het protestante Onstwedde. Het werd dus Marga Mendel en onder die naam werd ze door de andere meiden in Onstwedde al snel helemaal geaccepteerd. Samen met enkele van hen gaat ze bijvoorbeeld op naailes bij Wija Draadjer aan de Havenstraat, toen een ‘must’ voor iedere huismoeder-in-de-dop. Het leek erop dat in de rustige dorpssfeer Marga snel het antisemitisme in Leer van zich afzette, een boze droom die steeds meer naar de achtergrond verdween. Nooit helemaal, wat bleek toen een keer een oom en tante van Elly Haan en haar vertelde dat er voor haar een leuke baan in hun hotel in Bremen in het verschiet lag. Het Duitse dienstmeisje Anneliese die ze hadden meegenomen, merkte Marga in het gezelschap op en vroeg ongegeneerd aan Elly: ‘Ist die da eine Jüdin? ‘, waarbij ze een verachtelijke gezicht trok.

Vlak voor de oorlog verhuisde het gezin Haan naar de Dorpsstraat in Onstwedde en in januari 1940 overleed ook de moeder van Elly Haan, die nu als oudste dochter moet gaan zorgen dat het gezin draaiende werd gehouden. Ook had Elly stevige verkering gekregen met Eltje (‘Pluuster’) Lutjeboer, die in mei 1940 als militair meevocht in de omgeving van Den Haag en na een korte krijgsgevangenschap weer was thuisgekomen. Het contact tussen Marga en Elly werd minder, maar ze bleven vriendinnen. De knappe en zelfbewuste Marga had blijkbaarweinig angst en zorgen over de anti-Joodse maatregelen die door de Duitsers werden genomen. Het tegendeel gold voor broer Herbert, die steeds meer angst ontwikkelde. Blijkbaar gold dat in dezelfde mate voor de ouders, die allerlei pogingen doen om voor het gezin een onderduikadres te vinden. Zo klopte hij tevergeefs aan bij de grote Nederlands-Hervormde pastorie-boerderij, nadat een kennis had gezegd ‘Doar kint ze ja gemakk’lijk aalle jeud’n oet hail Onstwedde verstopp’n’. Later is opgemerkt dat als de Mendels voldoende geld hadden gehad er ergens in Onstwedde of omgeving wel een plaatsje voor hen te vinden zou zijn geweest. Daarbij de kanttekening dat behalve de financiële mogelijkheden ook het beschikken van een goede sociaal netwerk een zeer bepalende factor was voor Joden om een geschikt onderduikadres te vinden. De Mendels leken beide te ontberen. Een wanhopige Herbert doet Elly Haan een vergeefs huwelijksaanzoek, in de verwachting dat hij vanwege een huwelijk met een Arische vrijgesteld kan worden van deportatie.

In de nacht van 13 november 1942, op de verjaardag van moeder Carolina Menkel – van den Berg, werden Karl, Carolina en Margot in alle stilte van hun bed gelicht en overgebracht naar Westerbork. Waarschijnlijk had een fanatieke NSB’er de Duitsers gewezen op het Duits-Joods gezin dat openlijk in het dorp woonde. Blijkbaar legde het gezin zich geheel neer bij de te verwachte en onvermijdelijke arrestatie. Margot herinnerde zich later dat haar vader bijna achteloos zijn revolver in het vuilnisvat gooide bij het verlaten van de woning en zich zonder verzet liet wegvoeren. In Westerbork werden hen de kostbaarheden, die ze uit hun voorspoedige tijd in Leer nog steeds hadden bewaard, afgenomen. Herbert werd iets later gearresteerd in Groningen, waar hij ondergedoken zat bij het gezin van Eliazer van Kollem.

Herbert Menkel had in 1943 vanuit Westerbork nog verschillende brieven geschreven naar mensen in Onstwedde om te vertellen hoe het met hem ging. Hij schreef onder meer aan de familie Siebering, buren in Onstwedde, maar kreeg nooit antwoord. De Sieberings hadden namelijk op dat moment tijdelijk een Joodse onderduiker: Abraham Levie, de chazzan (voorzanger) in de synagoge van Stadskanaal. Ze vreesde met herhaalde post uit Westerbork de Duitse aandacht op hen te vestigen. Uit Onstwedde stuurde de familie Hageman wel bij herhaling pakjes naar het gezin Menkel in Westerbork en ook stuurde leerlingen van de Christelijke ULO-school aan de Luringstraat, tegenover de woning van de familie Menkel, een pakket naar hun klasgenoten Herbert en Margot.

Karl Menkel en Carolina Menkel – van der Berg werden op woensdag 21 april 1943 vanuit Westerbork naar Theresienstadt overgebracht, een transport met 295 gedeporteerden, van wie 30 kinderen. Het transport had alleen maar Joden die de Duitse nationaliteit hadden. Ze kwamen een dag later aan in het kamp in Tsjechië. Op dinsdag 18 januari 1944 werden ook Herbert en Margot doorgestuurd naar Theresienstadt en herenigd met hun ouders. Het 83^e transport uit Westerbork telde 870 gedeporteerden, waaronder 175 kinderen. Op 28 oktober 1944 vond het laatste transport plaats van Theresienstadt naar Auschwitz. De vier leden van de familie Menkel zaten bij dat transport. Direct na aankomst op 30 oktober 1944 werden Karl Menkel en CarolinaMenkel – van der Berg daar vermoord. Op datmoment waren de Russen het kamp al behoorlijk genaderd. Ook twee broers uit Oude Pekela van Carolina van der Berg, Izaäk van der Berg (1886-1942) en Mozes van der Berg (1887-1942), kwamen in Auschwitz om het leven, al in september 1942.

Bij het naderen van de Russen gingen de Duitsers over op het ontruimen van het kamp. De zwakkeren werden toen vermoord, de rest werd op de dodenmarsen naar kampen in Duitsland gezet. Herbert kwam terecht in Kamp Friedland, dat toen een buitenkamp was van het concentratiekamp Gross-Rosen. Friedland zou vanaf september 1945 worden gebruikt als ‘Grenzdurchgangslager, zuerst für heimatvertriebene Deutsche aus den ehemals deutschen Ostgebieten und dem Sudetenland‘ en heeft sindsdien een goede reputatie in Duitsland. Op 31 januari 1945 bezweek Herbert, slechts 24 jaar oud, door uitputting in Kamp Friedland. Margot werd doorgestuurd naar Kamp Oederan, een buitenkamp van concentratiekamp Flossenburg. Vanaf 14 april 1945 werd dit kamp ontruimd. Met veewagens werden de ongeveer achthonderd vrouwelijke gevangenen door de Reichsgau Sudenteland vervoerd. Uiteindelijk kwam ze te voet voor de tweede maal terecht in Theresienstadt, waar ze op 8n mei 1945 door de Russen werd bevrijd. Vanuit het kamp in Tsjechië werd ze gerepatrieerd naar Nederland. De ontvangst in Nederland was allesbehalve hartelijk. Margot werd nog even werd aangezien voor een NSB-meisje. Alle vroegere spontaniteit en zorgeloosheid was toen verdwenen. Het gevoel bij thuiskomst door de Nederlandse overheid in de steek te zijn gelaten, maakte de situatie niet beter.

Terug in Onstwedde klopte ze aan bij de voormalige buren, de familie Siebering. Ze maakte in Onstwedde al snel kennis met Jacques Opdenberg (1909-1972), de broer van een vroegere vriend. Hij was meubel- en kachelkoopman bij Meubelmagazijn Holland in Stadskanaal. Ook Jacques was Joods en had net als Margot alle familieleden verloren, waaronder zijn echtgenote Henriëtte (Geertruidenberg, 11 december 1912 – Auschwitz, 23 november 1942) en zijn twee jonge kinderen Samuel (Wildervank, 7 februari 1940 – Auschwitz, 23 november 1942) en Henry (Wildervank, 4 april 1942 – Auschwitz, 23 november 1942). Jacques en Margot bleken de twee enigen te zijn die in Onstwedde terugkeerden van de 136 Joden die vanuit Stadskanaal, Mussel, Musselkanaal en Onstwedde werden weggevoerd. Ze traden heel snel met elkaar in het huwelijk. Een huwelijk van trieste lotgenoten, werd het genoemd. Op 20 april 1946 bracht Margot in Onstwedde een doodgeboren kind ter wereld. Korte tijd later verhuisden ze naar Rotterdam, waar hij chef werd in de Bijenkorf. Het echtpaar kreeg in de daaropvolgende jaar vier kinderen, waaronder een tweeling. Die ging later in Onstwedde op zoek naar de plaats waar hun moeder, met wie het de laatste vanwege de oorlogsherinneringen slecht ging, een aantal onbezorgde jaren had doorgebracht.