RIJKSKANSELIER EN RIJKSPRESIDENT

Door de novemberrevolutie van 1918 werd de monarchie afgeschaft en de keizer afgezet als staatshoofd. Duitsland werd voor het eerst een republiek, de zogenaamde Weimarrepubliek (1919-1933/34). In 1919 werd door de Grondwet van Weimar het ambt van een gekozen rijkspresident ingesteld als staatshoofd. Voortaan zou een democratisch gekozen rijkspresident het staatshoofd van Duitsland zijn en kwam er een collegiale Rijksregering met de rijkskanselier als regeringsleider. Volgens de Grondwet van Weimar werd de rijkspresident voor zeven jaar door het volk gekozen en was zonder beperking herkiesbaar. Hij benoemde de regering en het hoofd daarvan (de Rijkskanselier), kon het parlement laten ontbinden en via nooddecreten bijzondere maatregelingen treffen. Het parlement echter had het recht om de regering te laten vallen, de rijkspresident via een referendum af te zetten en de nooddecreten ongedaan te maken. Omdat in het parlement maar zelden een absolute meerderheid voor een stabiele regering tot stand kwam, was de feitelijke rol van de rijkspresident veel groter dan bedoeld.

Paul von Hindenburg

In totaal zou Duitsland slechts vier rijkspresidenten kennen, maar was in de tijd van nazi-Duitsland amper van belang. Friedrich Ebert (1871-1925), lid van de SPD, had de functie van 11 februari 1919 tot 28 februari 1925. Hij werd in februari 1919 nog democratisch door de Nationale Vergadering van Weimar gekozen, dus nog voordat in augustus 1919 de Grondwet van Weimar van kracht werd. In 1922 werd zijn ambtstermijn door de Rijksdag met drie jaar verlengd. Kort voor het verlopen van zijn termijn overleed Ebert. Zoals voorzien in de Grondwet kwam er toen een verkiezing, waarmee de rijkspresident voor een periode van zeven jaar rechtstreeks door het volk werd gekozen. In de tweede stemronde won de partijloze Paul von Hindenburg (1947-1934), een voormalige generaal uit de Eerste Wereldoorlog, van Wilhelm Marx, de kandidaat van de centrumlinkse partijen. Hij zou de functie bekleden van 12 mei 1925 tot 2 augustus 1934. Ook hij overleed in functie. Hindenburg wed in maart/april 1932 herkozen tegen de kandidaat van de nationaalsocialisten, Adolf Hitler. Sinds januari 1933 was Adolf Hitler (NSDAP) al rijkskanselier en had van het land een dictatuur gemaakt. Hij voelde weinig voor vrije verkiezingen voor een nieuwe rijkspresident en voegde alle rechte van de functie van de rijkspresident eenvoudig toe aan zijn bevoegdheden van rijkskanselier. Hij liet zich in het vervolg Führer und Reichskanzler noemen. Hij had de functie van 2 augustus 1934 tot 30 april 1945. Hij pleegde zelfmoord in functie en werd opgevolgd door partijgenoot Karl Dönitz (1891-1980) die van 30 april 1945 tot 23 mei 1945 rijkspresident was. Dönitz werd ruim twee weken na de capitulatie (8 mei 1945) door de Britten gear-resteerd en het ambt werd opgeheven.
In 1949 werd de Bondsrepubliek Duitsland opge-richt en werd de functie van bondspresident ingevoerd, maar deze functie had veel minder bevoegdheden dan voorheen de rijkspresident had. Ze zijn in essentie niet te vergelijken.

Benoeming van Adolf Hitler, 30 januari 1933

De rijkskanselier was tussen 1871 en 1945 de titel van de Duitse regeringsleider. Daarvoor, in de korte periode van 1867 tot 1871 van de Noord-Duitse Bond, werd de titel Bondskanselier gebruikt. Tot 1918 was de rijkskanselier de enige verantwoordelijke minister en alleen aan het staatshoofd, de Duitse keizer, verantwoording schuldig. Omdat er geen collegiale regering bestond gebruikte men daarvoor vaak de uitdrukking Reichsleitung; het ambtskantoor was vanaf 1878 de Rijkskanselarij. Door de novemberrevolutie van 1918 werd de monarchie afgeschaft en werd Duitsland een republiek. In 1919 werd het ambt van een gekozen rijkspresident ingesteld als staatshoofd en ontstond een collegiale rijksregering met de rijkskanselier als regeringsleider. De term rijkskanselier heeft in feite dezelfde betekenis als in Nederland de omschrijving minister-president.Vanaf het ontstaan van het Duitse Keizerrijk en gedurende de Weimar Republiek en het Duitse Rijk kende men 27 personen die de functie van eerste minister uitvoerde. Vanaf 23 mei 1945 was er geen Duitse regering meer en werd Duitsland bestuurd door de geallieerde overwinnaars. In de Bondsrepubliek Duitsland werd de term bondskanselier gebruikt, die voorheen in de Nood-Duitse Bond werd gebruikt, weer opnieuw ingevoerd.

Adolf Hitler werd op 30 januari 1933 de stokoude rijkspresident Paul von Hindenburg benoemd tot rijkskanselier. Hitlers benoeming tot rijkskanselier werd door zijn aanhang gevierd als een ware machtsovername. De eerste nacht dat Hitler zijn intrek nam in de rijkskanselarij trok zijn ordedienst, de SA (Sturmabteilung), in een luidruchtige fakkeloptocht langs zijn raam. De conservatieve elite wilde Hitler gebruiken om zelf de macht te kunnen heroveren, maar dat plan mislukte jammerlijk. De nazi’s maakten op dat moment deel uit van een coalitiekabinet in crisistijd, waarin maar twee nationaalsocialisten deel van uitmaakten: Herman Göring en Wilhelm Frick. Die gingen echter direct voortvarend te werk en maakten handig gebruik van de kansen die ze kregen. Waar mogelijk schakelden ze politieke tegenstanders uit, die ze onmiddellijk vervingen door partijgenoten. Binnen een paar maanden hadden de nationaal-socialisten alle macht in handen. Een kleine maand na de benoeming van Hitler brandde op 27 februari het Rijksdaggebouw in Berlijn af, waarna onmiddellijk een gewelddadige campagne tegen de communisten werd gestart. Hitler haalde ook president Von Hindenburg over om de politie extra bevoegdheden te geven door middel van een noodmaatregel, de zogenaamde Rijksdagbrandverordening. Daardoor werden bepaalde grondrechten, zoals de vrijheid van meningsuiting en van vergadering en vereniging, opgeschort en werd de rechtsstaat in feite opgeheven. Knokploegen van de SA maakten de straten onveilig, duizenden communisten en andere vijanden van de nazi´s werden opgepakt en in speciale concentratiekampen gevangen gezet. Tegelijkertijd zette Joseph Goebbels, de propagandachef van de NSDAP en tevens het hoofd van het nieuwe Ministerium für Volksaufklärung und Propaganda, alles in het werk om voor de Rijksdagverkiezingen van 5 maart 1933 een nationaal eenheidsgevoel te creëren.