MUIZENEST

De Nederlandse Arbeidsdienst (NAD) werd op 15 oktober 1940 opgericht, een fusie van de in juli 1940 in het leven geroepen Nederlandse Opbouwdienst en het arbeidsbemiddelingsbureau voor diensten in Duitsland dat de Duitsers van de grond wilden krijgen. De Nederlandse Opbouwdienst was een overgangsorganisatie die de ontmanteling van het Nederlandse leger soepel moest laten verlopen en zorgen dat de werkloosheidscijfers in Nederland niet drastisch op zouden lopen. Parallel daarna wilden de bezetter, als voortzetting van het vooroorlogse beleid van werkverschaffing, werkloze mannen en vrouwen inschakelen voor in eerste instantie het herstel van de oorlogsschade en in tweede instantie voor vrijwillige werkzaamheden in Duitsland. Toen er weinig animo voor deze vrijwillige dienst bleek te zijn, kreeg de Arbeitseinsatz een verplicht karakter. In Duitsland werden tussen 1938 en 1945 zo’n 7,7 miljoen arbeiders van niet-Duitse origine ingeschakeld in de oorlogseconomie; in de Duitse wapenindustrie bleek uiteindelijk de helft van alle arbeidsplaatsen bezet te zijn door Fremdarbeiter. Op 15 oktober 1940 vloeide beide initiatieven dus in elkaar over, waarbij voor de Nederlandse Arbeidsdienst het motto “Ick Dien’ werd gelanceerd en in de propaganda een soort mythologisch figuur werd opgevoerd die Koenraad heette. Deze Koenraad werd neergezet als een ‘echte’ Hollandsche jongen: rechtschapen, welopgevoed, dapper en bereid om te werken. Er verschenen aanplakbiljetten waarop Koenraad met een schop op de schouder figureerde. Zijn goede opvoeding sprak uit afbeeldingen die in dagbladen werden geplaatst. Hij stond keurig zijn plaats in de tram af aan een staande dame en hij gaf een reprimande aan een ondeugende jongen die een hond plaagde. Zo’n brave hendrik wekt bij de gemiddelde Nederlander al snel ergernis op, maar komend uit de koker van de bezetter werd het al snel een voorwerp van spot. Koenraad werd al snel massaal Dollefie Sallefie genoemd. De propaganda werkte dan ook averechts en Koenraad verdween al snel. Dorus (Tom Manders) zou later in zijn sketches een personage opvoeren die Dollefie Sallefie werd genoemd, maar nooit ten tonele zou verschijnen.

In het begin kon op vrijwillige basis toegetreden worden tot de Nederlandse Arbeidsdienst. Voor degenen die dat deden en ‘arbeidsman’ werden genoemd was een aantrekkelijke regeling getroffen, want in haar charme-offensief ten opzichte van de Nederlandse bevolking was de Duitsers er veel aan gelegen de werkloosheid te verlagen. De betaling was redelijk, er waren mogelijkheden om tot kaderfuncties te worden opgeleid en de ‘arbeidsmannen’ hoefden nergens in de rij te staan. In december 1940 werden de Nederlanders per circulaire opgeroepen om zich als vrijwilliger bij een van de 1.024 aanmeldbureaus van de Nederlandse Arbeidsdienst te melden. Daar werden niet echt veel gebruik van gemaakt, door vrouwen iets meer dan onder de mannen.

Op 1 januari 1942 werd voor iedere Nederlandse man en vrouw die in 1942 achttien jaar werd en op het einde van dat jaar nog geen drieëntwintig was, de ongewapende dienstplicht ingevoerd die een half jaar zou duren. In mei 1943 werd bij de mannen daadwerkelijk de hele lichting van dat jaar opgeroepen. Vrouwen werden in de buurt van hun woonplaats aan het werk gezet en gingen bijvoorbeeld aardappels schillen voor de kazerne. Voor mannen werden ver van hun woonplaats kampen gebouwd. Een standaard kamp had vier woonbarakken rond een appelplaats. Een woonbarak had drie kamers voor zestien personen. Zo’n groep van zestien personen werd een ploeg genoemd. De achtenveertig inwoners van een woonbarak vormden een groep; de vier woonbarakken samen werden de afdeling genoemd. De leiding bestond uit twaalf ploegcommandanten, vier groepscommandanten en een afdelingscommandant. Deze waren apart van de manschappen gehuisvest of ingekwartierd in een naburig dorp. Naast de woonbarakken was er meestal een keuken- en kantinebarak, een fietsenbarak, een werkplaats en een stalbarak. Alle voorzieningen waren gebouwd van geïmporteerd larikshout of douglas. De kolenberging was van steen en met pannen gedekt. De in totaal honderd kampen (zie lijst hieronder) werden aangestuurd vanuit Amersfoort. De mannen werkten bij het aanleggen van wegen en kanalen en in de landbouw. De Nederlandse Arbeidsdienst kwam echter namelijk al snel steeds meer onder nationaalsocialistische invloed te staan. Vast onderdeel was het onderricht in het nazi-gedachtegoed en de opleiding kreeg een sterk militair karakter wat onder meer tot uiting kwam in het verplicht exerceren met een schop aan de schouder. Her symbool van de Nederlandse Arbeidsdienst was een spade die werd gedragen door een geweer. Uiteindelijk was de training in de Nederlandse Arbeidsdienst erop gericht om de mannen op te leiden voor het graven van tankvallen en loopgraven aan het oostfront. Aan het einde van de dienstplicht werd de mannen een contract voorgehouden voor deze werkzaamheden, maar er weinig geen enkele interesse voor. Bijna iedereen weigerde om te tekenen en kon, weliswaar na enige rake klappen te hebben geïncasseerd, weer huiswaarts keren.

In mei 1943 moesten alle mannen van 18 tot 35 jaar zich melden voor de arbeidsinzet, maar de meeste mannen willen dat uiteraard niet. Velen duiken onder om aan het werk in de kampen of aan de verplichte tewerkstelling in Duitsland te ontkomen. Anderen proberen via keuringsartsen en ambtenaren een vrijstelling te regelen, waarin is vastgelegd dat iemand lichamelijk niet in staat is zwaar werk te doen of onmisbaar is, huis of op zijn werk. Het verzet verspreid overal briefjes waarin mannen wordt opgeroepen via het werk in Duitsland niet de Duitse oorlogsindustrie te steunen. De maatregel om verplicht te werken in Duitsland levert maar 54.000 arbeidskrachten op, in plaats van de verwachte 170.000. De bezetters gaan over tot de ‘totale arbeidsinzet’. Dat betekent dat de leeftijd wordt verruimd: mannen van 17 tot 40 jaar kunnen niet meer veilig op straat lopen.Ze kunnen bij een razzia worden opgepakt om in Duitsland te werken. Uiteindelijk zijn er in totaal 500.000 Nederlandse mannen die in Duitsland als dwangarbeider werken, wat een derde is van het aantal mannen die dat eigenlijk moesten. De omstandigheden verschillen heel erg, van een goede werkplek met genoeg te eten en een goede slaapplaatsen tot zware omstandigheden in de Duitse fabrieken en werkplaatsen die onophoudelijk door de geallieerden werden gebombardeerd. Daarbij zijn vele Nederlandse arbeiders om het leven gekomen.

Tijdens de gehele oorlog had Generalarbeitsführer Bethmann van de Reichsarbeitsdienst de leiding over de kampen van de Nederlandse Arbeidsdienst, die in november 1943 in Den Haag in de Pulchri Studio de tentoonstelling ‘Kunstenaars zien den Arbeidsdienst’ bewonderde en zich door de kunstenaars zich toelichten welke kunstwerken de voorgaande maanden waren gemaakt. In het begin was de Nederlander majoor Jaap Breunese, als organisator van de Nijmeegse Vierdaagse een vertrouwd persoon, waarnemend commandant. Hij werd op 1 augustus 1941 opgevolgd door luitenant-kolonel Lodewijk Alexander Cornelis de Bock. De kampen liepen op 5 september 1944 (Dolle Dinsdag) leeg. Aan het einde van die dag waren bijna alle arbeidsmannen verdwenen en ook van het kader was nog maar een kwart present. Al een dag later werd De Bock door Bethmann afgezet en op 10 september 1944 werd besloten de Nederlandse Arbeidsdienst op te heffen.