MUIZENEST

Onderstaand artikel is mijn vertaling van een bijdrage van Kate Surkan voor de wekelijkse nieuwsbrief van The Kyiv Independent van dinsdag 17 juni 2025. Kate Surkan heeft naast eigen artikelen en interviews met schrijfsters ook een groot aantal vertalingen vanuit het Oekraïens naar het Engels op haar naam staan.

Te midden van alle verschrikkingen aan het begin van de grootschalige oorlog van Rusland tegen Oekraïne, legde een virale video uit de stad Konotop in de noordelijke oblast Soemy iets bijzonders vast: Oekraïense trots doorspekt met uitdagende humor en literaire flair. In de video confronteerde een lokale man de Russische bezettingssoldaten met een waarschuwing die aanvoelde als iets uit de folklore: ‘Weten jullie niet waar jullie zijn? Jullie zijn in Konotop. Elke andere vrouw hier is een heks.’ Vervolgens zei hij met een ondeugende lach dat de soldaten nooit meer een erectie zouden krijgen – vermoedelijk omdat de heksen hen zouden vervloeken. (1) De grap was een verwijzing naar ‘De Heks van Konotop’, een satirisch fictief verhaal van Hryhorii Kvitka-Osnovjanenko (1778-1843) dat in 1837 werd gepubliceerd. Het wordt door literatuurwetenschappers beschouwd als een van de grootste werken uit de Oekraïense literatuur uit het begin van de 19e eeuw. Als we denken aan klassieke Oekraïense literatuur, is Taras Sjevtsjenko meestal de eerste naam die in ons opkomt – en terecht. Hij is de imposante figuur, de dichter van het volk, degene die de Oekraïense taal haar literaire ziel gaf. Maar hij was niet de enige. Vlak voor Sjevtsjenko was er Hryhorii Kvitka-Osnovjanenko, een stillere maar daarom niet minder belangrijke stem. Het lezen van Kvitka-Osnovjanenko helpt ons te zien hoe de Oekraïense literatuur vorm begon te krijgen met scherpe satire en verhalen doordrenkt van lokale mythen. Zijn werk herinnert ons eraan dat de Oekraïense cultuur zich aan het ontwikkelen was lang voordat ze de vrijheid had om zichzelf te verklaren. 

Terug naar ‘De Heks van Konotop’ Het verhaal volgt Mykyta Zabryokha, een Kozakkenofficier die verstrikt is in de ellende van een onbeantwoorde liefde. Hij is tevergeefs op jacht geweest naar een vrouw genaamd Olena. Zijn huwelijksaanzoek is door haar broer afgewezen. Net wanneer Zabryokha in zelfmedelijden wegzakt, wordt Konotop getroffen door een urgentere crisis: er komt een bevel van de Kozakkenleiding om op veldtocht te gaan tegen het tsaristische Rusland. Zijn afwijzing viel echter samen met een plotselinge droogte in Konotop. De voorgestelde oplossing? De heks vinden die hiervoor verantwoordelijk is, en later op veldtocht gaan. Natuurlijk — als er een ramp gebeurt, moet het de schuld van een vrouw zijn.

In de Oekraïense folklore wordt aangenomen dat heksen tussen gewone mensen leefden. Sommigen werden als heks geboren, anderen werden getraind in de duistere kunsten, aldus het Ivan Honchar Museum, dat volksgeschiedenis en -kunst tentoonstelt. Van een geboren heks werd gedacht dat ze een sterke band had met het demonische rijk. Ze kon de vorm aannemen van dieren, door de schaduwen glippen als een kat, een kraai of zelfs een wolf. Haar krachten konden verwoesting aanrichten: ze kon droogtes oproepen, zoals in Kvitka-Osnovianenko’s verhaal over de Konotop-heks, of de koeien van een dorp vervloeken zodat ze geen melk meer gaven. Maar zelfs na haar dood bleef haar magie bestaan. De Oekraïense traditie waarschuwde dat wanneer een heks stierf, haar ziel geen rust zou vinden tenzij haar dak eraf werd gehaald – alleen dan kon ze vrij naar de andere wereld vliegen.

Dus in ‘De Heks van Konotop’ wordt een groep lokale vrouwen ontvoerd, en het plan is om ze in een meer te gooien. Als ze verdrinken, zijn ze onschuldig. Als ze drijven, zijn het heksen – en in dat geval moeten de Kozakken hen doden. Eén vrouw, Yavdokha Zubikha, blijkt daadwerkelijk een heks te zijn. Ze gebruikt haar magie om te ontsnappen, net op het moment dat ze haar aanvallen. Later spoort Zabryokha haar op – en je kunt waarschijnlijk wel raden wat hij van plan is. De heks stemt ermee in Olena te betoveren, zodat ze verliefd wordt op Zabryokha en haar geliefde, een rechter genaamd Demian Khaliavskyi, verlaat. Zubikha is echter niet van plan Zabryokha het happy end te gunnen waar hij zo wanhopig naar verlangt, vooral omdat hij verantwoordelijk is voor het lijden van zoveel vrouwen in Konotop. Onder de mysterieuze magie van de heks neemt het lot een scherpe wending: Olena trouwt uiteindelijk met Demyan Khaliavskyi, die uiteindelijk een Kozakkenleider wordt, terwijl Zabryokha met tegenzin gekoppeld wordt aan Solokha – de meest afschuwelijke maagd van het dorp.

Er is geen happy end voor wie dan ook. Het huwelijk tussen Khaliavskyi en Olena, bezoedeld door zwarte magie, is verre van de ware liefde die het ooit voelde. Khaliavskyi valt vervolgens uit elkaar met zijn Kozakken-superieuren, waardoor hij zowel respect als de kans op geluk verliest. Ondertussen wordt Zabryokha gestraft voor de onschuldige vrouwen die hij verdronk, waarmee hij voor zijn wreedheid moest boeten. Wat Zubikha betreft, haar leven was misschien kort, maar ze nam voor het einde felle wraak – wat bewijst dat gerechtigheid in Konotop vaak een hoge prijs heeft.

Muizenest: In 2024 werd “De heks van Konotop’ voor de derde keer verfilmd, nu met een aan de huidige tijd aangepaste versie. In die huidige tijd is natuurlijk de invasie van Rusland in februari 2022. In de bewerking is de heks Yavdokha Zubikha niet gestorven, maar heeft de oude heks lang geleden afstand gedaan van haar magische krachten. Nu leidt ze een normaal leven met haar Oekraïense vriend, Andriy. Haar vredige bestaan ​​stort echter in wanneer de Russische invasie van Oekraïne begint en de stad gedeeltelijk wordt bezet door indringers. In een poging zijn geliefde te redden, sterft Andriy in haar armen. De vrouw herwint haar krachten en zoekt brute, meedogenloze wraak op de bezetters. Haar symbolen van kracht, waaronder een borduurwerkje, boezemen de tegenstanders zoveel angst in dat deze besluiten te vluchten. Tot op heden is dat echter helaas nog niet het geval geweest. Veel Oekraïense militairen hebben wel op hun kleding, rugzakken of ander militaire zaken zo’n borduurwerkje aangebracht.