HOE KOMEN WE HEELHUIDS UIT DEZE HEL – 1

Janine Jager (1955) is historica en werkt als freelance onderzoekster, schrijfster en vertaalster. Ze publiceerde verscheidene boeken en artikelen over de geschiedenis, cultuur en politiek in Rusland, waaronder de veelgeprezen biografie Wilhelmina Triesman (2012) en Pierewaaien op Nova Zembla (2012). Ook vertaalde en bewerkte ze de roman Baljurken en Bolsjewieken (2017) van Eugénie Oussakovskaïa, een Russische aristocratische emigrante. In 2017 verscheen van haar Hoe komen we heelhuids uit deze hel, waarin ze de ervaringen vertelt van een aantal Nederlanders die ten tijde van de Russische Revolutie in 1917 in de toenmalige hoofdstad Sint-Petersburg bevond en die er slechts met grote moeite en na veel ontberingen in slaagde de nieuwe heilstaat te verlaten. Totaal berooid kwamen de laatste in 1920 weer terug naar Nederland. Ze schreef het verhaal aan de hand van brieven, dagboeken, herinneringen, beeldmateriaal en andere bronnen van de overlevenden.

In 1917 woonden een paar honderd Nederlanders in Rusland, de meesten in Sint-Petersburg. Tussen Nederland en Rusland bestond een eeuwenlange band, die begon met de bezoeken die tsaar Peter de Grote in de Gouden eeuw bracht. Hij was de eerste tsaar die ook eens een keer buiten de eigen landsgrenzen keek, wat hem was ingegeven zijn land te moderniseren en de wetenschap op hetzelfde peil te brengen als de andere Europese landen. Met de stichting van Sint-Petersburg met haar ruim veertig grachten naar Nederlands model richtte het land zich meer op West-Europa. Peter hervormde het leger, de kerk, handel, nijverheid, onderwijs en volksgezondheid en versterkte Rusland tot een Europese grootmacht. Jager opent haar boek met een korte, krachtige beschrijving van de historische banden tussen Nederland en Rusland. Daarin komen de Vriezenveens Ruslui aan bod, handwerkslieden en wevers die vanaf 1720 naar Rusland trokken. Vanaf 1740 volgden steeds meer Vriezenveners hun voorbeeld, maar het waren nu handelaren die in het tsarenrijk een bestaan wilden opbouwen. De Vriezenveense kooplieden vormden ook voor de handel op Rusland compagnieschappen, waarvan de eerste leden familie van elkaar waren. Sommigen van hen keerden na een aantal jaren weer terug naar hun geboortegrond, meestal in grote welstand. Er waren er echter ook veel die opgingen in de Russische samenleving en weer anderen woonden soms al generatieslang in de Russische hoofdstad, maar behielden toch ook de banden met hun Nederlandse familie. Het is deze laatste groep immigranten die door Jager in het boek gevolgd wordt in de periode van het falende beleid van tsaar Nicolaas II (1868-1918), de toenemende spanningen in de Russische samenleving, bij de gebeurtenissen tijdens de Revolutiepoging van 1905 en uiteraard bij de revoluties in 1917.

Een tweede groep Nederlanders die ruimschoots aan bod komt zijn degenen die op de Nederlandse ambassade werkten of een betrekking hadden bij een van de vele banken of grote handelshuizen in Sint-Petersburg. Een van de personen die daarbij intensief wordt gevolgd is Moritz Mohr (1877-1956). Hij was in 1898 als 21-jarige ingenieur uit Den Haag naar de Kaukasus getrokken, op zoek naar werk en avontuur. Hij doorkruiste het enorme, woeste Rusland en genoot van het subtropische klimaat en de levendigheid van de vele culturen in zijn woonplaats Batoem. Er woonden Russen, Grieken, Koerden, Turken, Georgiërs en Armeniërs, met allemaal verschillende klederdrachten, religies en feesten. In 1902 trouwde Moritz, toen gevestigd in de Oekraïne, met de liberale, politiek actieve studente Bertha Ulmann (1878-1961). In zijn brieven contrasteerde hij het ernstige werken van de Russische studenten met het patserige fuiven dat in Nederland bij het studentenleven hoorde en liet hij zijn weerzin blijken jegens de ‘smerige popen’, de orthodoxe priesters die alle ‘maatschappelijke ontwikkeling’ tegenhielden. Moritz en Bertha maakten de revolutie van 1905 mee – die tot hun spijt mislukte – en de oorlog met Japan. Af en toe publiceerde Moritz een van zijn uitgebreide brieven als artikel in De Groene of het Handelsblad. In september 1907 werd hun zoon Oscar (1907-1952) geboren, die in de Tweede Wereldoorlog een prominente rol zou spelen in de Nederlandse verzetsgroep van Pim Boelaard en die de concentratiekampen Natzweiler en Dachau zou overleven. Moritz en Bertha waren in 1907 al verhuisd naar Sint-Petersburg, waar Moritz directeur werd van een elektriciteitsfabriek en enige tijd voorzitter was van de Nederlandse Vereniging. De Mohrs hadden het er enorm naar de zin. Er was binnen het gezin veel aandacht voor literatuur, kunst en natuur. De winters in de rijke handelsstad waren gevuld met theater-, concert- en museumbezoek. Soms gingen ze voor een lange vakantie naar Nederland of kwamen moeder en zusters van Moritz naar Rusland. Aan dit relatief welvarende en veilige bestaan kwam een einde met de Oktoberrevolutie, waarmee de bolsjewieken onder leiding van Lenin in november 1917 de macht grepen. Bertha en Moritz beschouwden het tsaristische regime als rampzalig. Op de revolutie van februari 1917, waarna een gematigd democratische regering werd gevormd (met Bertha’s vroegere jaargenoot Kerenski), hadden ze dan ook gehoopt, maar na de Oktoberrevolutie braken ellendige tijden aan. De communisten sloten weliswaar vrede met de Duitsers, maar het land stortte in. Politieke tegenstanders en mensen die tot ‘bourgeois’ waren verklaard werden gevangengezet, de vrije pers werd opgeheven, bezit werd onteigend, fabrieken werkten niet meer. Geweld, roof, plundering, nachtelijke huiszoekingen en rechteloosheid, zo ervoer vader Mohr de winter van 1917-1918. Hij kwam enige tijd in de cel terecht en toen het gezin te lijden kreeg onder honger, kou en duisternis, besloten de Mohrs te vertrekken. Dat kon echter alleen op de manier waarop een halve eeuw later mensen probeerden weg te komen uit de DDR of het Midden-Oosten: via geheime, riskante routes en mensensmokkelaars. Internationale diplomatie bood uitkomst. In 1920 bereikten Moritz, Bertha en hun drie kinderen na een moeilijke tocht de grens van Estland, waar ze met zo’n honderd Nederlanders werden uitgewisseld tegen in Nederland geïnterneerde Russische krijgsgevangenen. Met de SS Lingestroom werden ze via de Oostzee gerepatrieerd. ‘Wat die Hollandse boot en die Hollandse vlag, wat het woord vaderland toen voor ons betekenden, dat kan alleen hij begrijpen, die ver is geweest en in nood.’ Aldus vader Mohr later dat jaar in een uitgebreide lezing voor het Rode Kruis over de situatie in de jonge Sovjetstaat.

De ervaringen van de familie Mohr zijn illustratief voor die van andere families in Sint-Petersburg. In het boek van Janine Jager passeren er een aantal. Een van hen was de diplomaat Willem Oudendijk, waarover Jager treffend opmerkt: Hij was in juni 1917 door Den Haag als gezant naar Petrograd gestuurd ter vervanging van baron [Arthur] Sweerts die ‘door de algemene toestand en door het voortdurend schieten op straat ontzettend zenuwachtig’ was geworden. Volgens Oudendijk had de onzinnige politiek van de Petrogradse sovjet de discipline in het leger ontoelaatbaar aangetast en Rusland in het verderf gestort. Hij meldde John Loudon, de Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken, dat de macht in handen was van ‘kijvende, praatzieke, gewichtig doende, uit het buitenland teruggekeerde politieke emigranten, die denken door hun eindeloos gepraat de wereld te kunnen hervormen’. De regering bestond ‘grotendeels uit onervaren idealisten met aan het hoofd een Kerenski, die getoond heeft behalve een grote welsprekendheid en goede wil, geen eigenschappen te bezitten om deze chaos te leiden en te besturen’.”