JOSEPH JASTROW – de Jastrow-illusie (1899)

Joseph Jastrow (30 januari 1863 – 8 januari 1944) was een Amerikaanse psycholoog. Jastrow werd in Warschau geboren, maar vertrok al op driejarige leeftijd met zijn ouders naar de verenigde Staten. Die vestigde zich in Philadelphia. Na zijn middelbare school studeerde hij aan de Universiteit van Pennsylvanië. Jastrow doceerde in 1883 en 1884 aan de Johns Hopkins Universiteit, ontving in 1886 zijn doctorstitel in de psychologie en werd in 1888 benoemd als professor aan de grote Universiteit van Wisconsin-Madison. Hij leidde in 1893 de sectie psychologie tijdens de wereldexpositie in Chicago en publiceerde zijn artikelen in toonaangevende tijdschriften als Science en Psychological Review. Joseph Jastrow bestudeerde de evolutie van de taal en werd bekend vanwege zijn experimentele psychologie. Daarbij introduceerde hij het fenomeen van optische illusies, waarvan de beeltenis met een konijn en eend onder de naam ‘de Jastrow-illusie’ wereldberoemd werd. Na zijn pensionering in 1927 werkte hij nog vele jaren in zijn vakgebied en gaf veel voordrachten. Zo was hij tot 1933 verbonden aan de New School of Social Research.

Op 23 oktober 1892 was in München in het satirische weekblad Fliegende Blätter een eend-konijn-tekening van een onbekende kunstenaar verschenen. Gewoon bedoeld als aardigheidje. Een maand later nam het Amerikaanse blad Harper’s Weekly, die de aardigheid van de tekening wel inzag, het ook in haar uitgave op. Pas zeven jaar later gebruikte Jastrow het als voorbeeld hoe kan worden getest hoe mensen hun omgeving waarnemen. De uitleg die Jastrow aan de eend-konijnillusie gaf was veel dubbelzinniger dan het origineel. Hoe werkt die eend-konijnillusie nu eigenlijk? In een gecontroleerde situatie lijkt het oog te worden geleid door de lijnen die het beeld vormen, en niet zozeer door de afbeelding zelf. Het zijn deze lijnen die we proberen te interpreteren, het beeld is slechts ‘het lokkertje’. De lijnen worden vervolgens beurtelings als eend en als konijn gezien. Het is een psychologisch gereedschap dat meer hoe we wijs worden uit onze omgeving door de zintuigelije prikkels te organiseren. De vraag was vervolgens of het interpreteren van een afbeelding enige maat is voor de intelligentie van een persoon. Is de snelheid waarmee we beide beelden herkennen en ons vermogen om onze waarneming makkelijk te kunnen verplaatsen van konijn naar eend en weer terug, een maatstaf voor onze creativiteit. Uit studies bleek dat de testpersonen die beide interretaties snel doorhebbe, al gauw creatiever blijken dan degenen die meer moeite met het beeld hebben. Als deze laatste groep het beeld eenmaal ‘ziet’, vindt men het moeilijk één interpretatie vast te houden. De eend wordt het konijn en het konijn wordt de eend. Jastrow toonde met deze tekening aan dat mensen net zoveel met de hersenen als met de ogen kijken.

Jastrow had nog een andere aardige illusie waarmee hij liet zien dat schijn vaak bedriegt. Het ene vlak lijkt duidelijk kleiner dan het tweede vak. Kromme lijnen en kromme vlakken worden door het menselijk oog afhankelijk van hun lengte, mate van kromming en directe omgeving verschillend waargenomen en herkend. Door de schuine en kromme belijning lijken vlakken, die iets verschoven zijn van elkaar, opeens niet meer even groot, terwijl ze exact identiek zijn aan elkaar. Beide vlakken zijn echter volkomen identiek. Het optische bedrog is moeilijk te geloven en wordt alleen duidelijk door de gebogen vlakken op elkaar te leggen of vanuit een bepaalde hoek te beoordelen. Door de gebogen vlakken te bedrukken met een tekst of van een kleur te voorzien en uit te knippen, ontstaat er op een eenvoudige wijze een vermakelijk optisch raadsel met een merkwaardige werkelijkheid.