SWASTIKA

Op de weblog Groninganus trof ik een artikel aan uit het Nieuwsblad van het Noord van 20 september 1933, onder de titel ‘Winkelier in moeilijkheden’: Hoe men tegenwoordig onbewust ïn politieke moeilijkheden kan geraken heeft dezer dagen een eerzaam sigarenwinkelier in Alkmaar ondervonden, vertelt de „Standaard”. Deze winkelier had ruim een jaar geleden sigarenzakjes laten maken. De fabriek had voor een aardig zakje gezorgd. Behalve naam en adres van den winkelier kwam er een teekening op voor; met eenige figuratie waren open blijvende vlakken gevuld. De winkelier was met zijn zakjes best tevreden en geen enkele klant maakte aanmerkingen. Totdat er korten tijd geleden op een avond een oploop voor den winkel ontstond. „Dood aan de Nazi’s”. „Weg met Hitler”. „Rood front”, werd er geschreeuwd. Den volgenden morgen was de winkelpui met een groot hakenkruis versierd. De winkelier stond stomverbaasd over de herrie. Hij had zich nooit met het nationaal-socialisme bemoeid. Hij informeerde bij de communisten wat dat beteekenen moest en deze hielden hem een van zijn sigarenzakjes voor: „Ziedaar je brandmerk”. In de figuratie op het sigarenzakje was een hakenkruisje verwerkt. Een jaar geleden gold de „Swastika” In Nederland nog als een onschuldig figuurtje, waar geen mensch naar keek. Nu is het ineens een politiek embleem geworden, dat een doodonschuldig mensch den grootsten last kan bezorgen.

De swastika is een symbool in de vorm van een kruis met aan alle uiteinden een haak, vandaar dat het ook vaak het hakenkruis werd genoemd. De naam swastika komt uit het Sanskriet van ‘svatika’. Vijfduizend jaar geleden zouden Amerikaanse indianen het teken al gebruikt hebben. Ook van de Maya’s, Azteken en Vikingen is bekend dat ze het symbool gebruikten. Ook in oude oude synagogen zijn swastika’s gevonden. Zowel in het hindoeïsme als boeddhisme is de swastika vaak te vinden op de borst of voeten van Boeddhabeelden. Nog steeds zijn veel tempels in India en Nepal versierd met swastika’s. Het teken wordt daar ook wel zonnerad genoemd en staat soms symbool voor de vier windstreken. Het symbool betekent zoveel als ‘datgene wat geluk brengt’. We vinden daarom op oude wenskaarten nog regelmatig swastika’s. Zelfs op Amerikaanse kerstkaarten. Ze moesten de ontvanger een lang en gelukkig leven bezorgen. Swastika’s kun je ook vaak zien in mozaïeken en ornamenten. Coca Cola bracht in 1925 een gelukshanger op de markt in de vorm van een roestbruine swastika met daarop Drink Coca-Cola in bottles 5 C. Ten onrechte wordt deze hanger in verband gebracht met het naziregime.

Het teken werd in allerlei culturen gebruikt als teken van levenskracht, geluk of heiligheid. Het is een van de heiligste tekens in het hindoeïsme en jaïnisme en wordt het ook gebruikt in het boeddhisme. Het symbool komt echter ook voor op vroegchristelijke graftomben in de catacomben bij Rome, op Griekse en Romeinse mozaïekvloeren uit de oudheid en op houten klompen van Noorse Vikingen uit de vroege middeleeuwen. De swastika wordt aan het begin van de negentiende eeuw in Europa een bekend symbool na archeologische ontdekkingen van de Duitse archeoloog Heinrich Schliemann bij het oude Troje. Op verschillende voorwerpen die hij hier vindt is de swastika afgebeeld. In Duitsland gaat de swastika hierna symbool staan voor de komst van Arische volkeren naar Europa. In de jaren voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog werd door de nazi’s als symbool gebruik. De nazi’s namen het over van eerdere Duitse nationalistische “völkische” bewegingen, die het als symbool van hun arische identiteit gingen beschouwen, een concept dat door theoretici als Alfred Rosenberg gelijkgesteld zou worden met een Noords meesterras dat volgens hem in het noorden van Europa moest zijn ontstaan. De nazi’s draaide het symbool een achtste slag en plaatste het in een witte cirkel op een rode achtergrond. De vlag met het hakenkreuz werd in 1920 voor het eerst gehesen in Duitsland door de NSDAP. Sindsdien wordt het hakenkruis in westerse landen vooral hiermee geassocieerd, ondanks de zeer oude geschiedenis van het symbool zelf. De swastika heeft haar onschuld verloren.

Wat niet wil zeggen dat het symbool overal uit de gratie is. In China en India wordt het symbool nog steeds dagelijks gebruikt. De Internationale Rode Swastika is in China het equivalent van ons Rode Kuis. De organisatie werd in 1921 in een Pekingse daoyuan, een religieuze sekte die op haar beurt deel uitmaakt van een religieuze groep, de zogenaamde Xian Tian Tao. Deze Xian Tian Tao streven naar de eenheid van het boeddhisme, taoïsme, confucianisme, christendom en islam. De daoyuans en koepelorganisatie zijn in de Volksrepubliek China verboden. Ze hebben nu hun hoofdkwartier in Taiwan, met scholen in Hongkong en Singapore en kantoren in Tokio, Londen en Parijs. De Rode Swastika heeft als doel de wereldvrede te bevorderen en de helpen bij rampen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog hielp de organisatie met het begraven van de lijken die door de Japanse bezetters werden vermoord, zoals bij het Bloedbad van Nanking. Later was de organisatie aanwezig bij rampen in Japan en de Sovjet-Unie.

Maar ook in de westerse wereld was de swastika een bekend symbool, dat in allerlei situaties voorkwam. Zo is er een wiskundige formule naar genoemd, de zogenaamde swastika-kromme. In Victoria, British Columbia, was het Swastika Orchestra dat behoorlijk succes en dus graag gezien bij allerlei festiviteiten. De Finse luchtmacht had tot 1944 een blauwe swastika op haar vliegtuigen staan. In Canada in de provincie Ontario ligt het dorp Swastika (gemeente Kirkland Lake), dat in 1908 werd gesticht bij de gelijknamige goudmijn. Tijdens de Tweede Wereldoorlog wilde de provinciale overheid van Ontario het dorp omdopen in Winston (naar Winston Churchill), maar het dorp was daartegen omdat de naam Swastika al was gekozen voordat de nazi’s de swastika tot hun symbool maakten. In Australië was in Adelaide de motorfietsenfabriek Swastika gevestigd, die in de jaren 1913-1916 motorfietsen met zware zijklepmotoren op de markt bracht. In Detroit, Michigan was in de jaren 1909-1916 een kleine autofabrikant actief onder de naam K-R-I-T, wat gemakshalve werd weergegeven als ‘Krit’. Het bedrijf bracht twee verschillende auto’s op de markt, trots voorzien van de swastika die op dat moment nog geen besmet symbool was. De auto’s werden ook geëxporteerd naar Europa en Australië, maar het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog gaf het bedrijf de genadeklap. In die oorlog was trouwens het Lafayete Escadrille, een onderdeel van het American Volunteer Squadron, actief die voorzien van een swastika en indianenhoofd in de lucht de Duitsers te lijf ging. Bierfabrikanten voorzahen hun flesjes trouwens net zo graag van een swastika als Coca Cola dat al deed. Het aantal voorbeelden van bedrijven dat voorzien van het gelukssymbool haar producten aan de man probeerden te brengen is groot.

Dat gold ook voor sportclubs. Ten onrechte wordt dat vaak direct aangenomen dat het wel om Duitse sportclubs uit de dertiger jaren zal gaan. Er waren bijvoorbeeld drie Canadese Swastika-clubs, allen ijshockeyverenigingen: de club The Swastika’s uit Windsor (Nova Scotia), The Swastika’s uit de staat Alberta en The Fernie Swastika’s uit British Columbia. De spelers uit Windsor waren in 1910 de eersten die de swastika als gelukssymbool kozen voor hun team. In de Verenigde Staten was er bijvoorbeeld Swastika 9, een dames softbalclub uit Washington. Ze poseerden trots met de swastika op hun shirt. Dat geldt ook voor de basketballende leerlingen van de Chilocco Indian School, een landbouwschool voor Native Americans. Het symbool was voor hen ook een symbool van de eigen cultuur. Veel meer Amerikaanse sporters droegen de swastika als goodluckcharm op hun kleding, vooral honkballers op het shirt of de pet, golfers op hun stokken, maar ook bergbeklimmers en piloten droegen swastika’s

Ook in Nederland waren er voor de oorlog volop sporters met swastika’s. In Haarlem werd op 15 juli 1924 een de voetbalclub Swastika opgericht, die het symbool waarschijnlijk uit de Noordse mythologie ontleende, omdat toen alle Griekse en Latijnse namen en symbolen wel zo’n beetje uitgeput waren. De Noordse mythologie kende de swastika als de hamer van Thor. Halverwege de jaren dertig besloot de Haarlemse club om begrijpelijke redenen om het embleem van de shirts te halen en te vervangen door een ‘S’ over het stadswapen. Eind jaren dertig had vrijwel niemand nog zin om te voetballen bij deze club. De club heeft de oorlog dan ook niet overleefd. In Bovensmilde werd er met die naam gekorfbald en in 1935 besloot ook deze Drentse korfbalvereniging ermee te stoppen. In Soest was er een kleine tennisvereniging genaamd Swastika. De grastennisbaan van deze club ligt er nog, in de achtertuin van een van de villa’s. Maar het kan nog wat bizarder: In Groningen speelde voetbalvereniging Swastika, waarvan de meeste spelers Joods waren. Gerard Helsma, de voetbalhistoricus van deze stad: ‘De club heeft van 1922 tot 1924 bestaan en speelde op een veld achter café Keuning in Helpman. Het tenue bestond uit een geelzwart shirt en een zwarte broek. Op dat shirt hadden de spelers een swastika als embleem. Ze speelden in de tweede klasse van de onderbond en hun prestaties waren redelijk goed. Het eerste seizoen werden ze kampioen, zonder evenwel te promoveren. In hun tweede jaar werden ze tweede. Daarna ging hun cluppie op in De Raven, wat een volledig Joodse vereniging was.’ Ook was er de Groninger roeivereniging De Hunze, die een swastika op hun verenigingsvlag had. De Hunze bestaat nog, maar de huidige leden weten niets meer van deze geschiedenis. Ze varen nu uiteraard onder een andere vlag. Ook in dit geval is er een merkwaardig tintje aan de geschiedenis. In 1924 verleende De Hunze onderdak aan een Joodse roeivereniging tijdens races op de Amstel. Het Joodse team was gehuisvest in een loods waarboven de swastika dapper wapperde. De vlag had geen enkele politieke bedoeling natuurlijk. De swastika heeft de clubs uiteindelijk niet het geluk gebracht waarop ze hoopten. De leden liepen en masse weg bij deze clubs.

In veel landen wordt het gebruik van het symbool nu ontmoedigd of zelfs verboden. Ook in Nederland is het gebruik verboden als het gerelateerd is aan racisme of xenofobie. Het lijkt erg onwaarschijnlijk dat er ooit nog een westerse sportclub de naam swastika of het symbool zal gebruiken.