MUIZENEST

Leon Trotski (Janivka, 7 november 1879 – Coyoacán, Mexico, 21 augustus 1940) was een Russische marxistische revolutionair en theoreticus, een Sovjet-politicus en de stichter en eerste leider van het Rode Leger. Hij werd geboren als Lev of Leiba Bronstein in een Joods gezin in een dorp dat tegenwoordig in Oekraïne ligt. Toen hij zeventien was sloot hij zich aan bij de Russische Sociaaldemocratische Arbeiderspartij (RSDAP). Twee jaar later werd hij voor het eerst gearresteerd wegens revolutionaire activiteiten. Na een paar maanden in eenzame opsluiting werd hij verbannen naar Siberië. Hij wist daar echter te ontsnappen en ging naar Londen. Op het Tweede Congres van de Russische Sociaaldemocratische Arbeiderspartij in Londen in 1903 sloot hij zich aan bij de mensjewieken, wat Stalin later tegen hem zou gebruiken. In september 1904 nam Leon Trotski afstand van de mensjewieken omdat zij er voor kozen om met de Russische liberalen te willen samenwerken. Trotski noemde zichzelf in de periode 1904 tot 1917 een “niet-factionele sociaaldemocraat”, dat wil zeggen een lid van de RSDAP die geen keuze heeft gemaakt tussen de stromingen en pleitte voor een verzoening van de mensjewieken en bolsjewieken. Dat zeer tegen de zin van Lenin. In Sint-Petersburg nam hij in 1905 de leiding van de eerste sovjet op zich. Hij werd weer gearresteerd en weer naar Siberië verbannen, maar opnieuw wist hij te ontsnappen. Trotski bracht als revolutionair activist en balling een paar jaar in Europa door. Wegens het opzetten van een communistische organisatie in Parijs werd hij Frankrijk uitgewezen. Hij vertrok naar de VS en keerde in mei 1917 terug naar Sint-Petersburg (inmiddels Petrograd geheten) waar hij het voorzitterschap van de plaatselijke sovjet op zich nam. Net vóór de Oktoberrevolutie van 1917 koos hij de kant van de bolsjewieken en werd uiteindelijk een leider binnen de partij. Tijdens de begindagen van de Sovjet-Unie diende hij eerst als volkscommissaris van Buitenlandse Zaken en later als stichter en aanvoerder van het Rode Leger als volkscommissaris van Militaire en Maritieme Zaken. Hij was een belangrijk figuur in de bolsjewistische overwinning van de Russische Burgeroorlog. Ook was hij een van de eerste leden van het Politbureau. Na het leiden van een mislukte strijd van de Linkse Oppositie tegen het beleid en de opkomst van Jozef Stalin in de jaren 1920 en de toenemende rol van de bureaucratie in de Sovjet-Unie, werd Trotski achtereenvolgens afgezet (1927), uit de Communistische Partij gezet en uiteindelijk verbannen uit de Sovjet-Unie (1929). Als hoofd van de Vierde Internationale bleef Trotski in ballingschap in Mexico voortdoen met het voeren van oppositie tegen de stalinistische bureaucratie in de Sovjet-Unie. Trotski was al vroeg voorstander van een interventie van het Rode Leger tegen het Europese fascisme en dus in de late jaren 1930 tegen Stalins non-agressiepact met Adolf Hitler. Trotski’s ideeën waren strijdig zijn met de theorieën van het stalinisme en vormden de basis van het trotskisme ofwel revolutionair socialisme, nog steeds een belangrijke stroming binnen het marxisme. Hij werd uiteindelijk in 2001 in Rusland gerehabiliteerd.

Al op 24 mei 1940 had probeerde de NKVD Trotski te vermoorden, maar gelukkig voor Trotski op amateuristische wijze. Een doodseskader van Mexicaanse communisten viel de villa aan met brandbommen en machinegeweren. Ze overmeesterden en doodden de bewakers en schoten binnen meer dan driehonderd kogels Trotski’s slaapkamer in. Trotski en zijn vrouw overleefden door onder het bed te kruipen. De aanvallers vertrokken zonder even de slaapkamer in te kijken. De NKVD bedacht nu een nieuw plan waarin Ramón Mercader, een Spaans-Russische agent, een grote rol kreeg. Mercader gaf zich uit voor de Belgische journalist Jacques Mornard en verloofde van de zus van de secretaresse. Hij wist zich daardoor tegang te verschaffen tot de zwaar beveiligde woning en de charmante Mercader wist al snel Trotski’s sympathie al snel te winnen. Hij bezocht de villa ongeveer tien keer, steeds wat langer dan eigenlijk de bedoeling was. Begin augustus 1940 vroeg Mercader of Trotski hem kon helpen met een artikel dat hij aan het schrijven was. Op 20 augustus 1940 sloef Mercader Trotski, de zich aan het bureau over het artikel had gebogen, met een door Mercader meegebrachte ijsbijl de schedel in. Op een laatste kreet van Trotski kwamen de bewakers af, die Mercader aftuigden. Volgens de overlevering zou de moordenaar zelf ook het loodje hebben gelegd als Trotski de bewakers niet tot ophouden had gemaakt met de woorden: ‘Laat hem leven. Hij heeft wat uit te leggen.’ Trotski werd naar een ziekenhuis overgebracht en bleef nog een paar uur bij kennis, alvorens hij de volgende dag overleed. Diego Rivera en Frida Kahlo, met wie Trotski een tijdlang een verhouding had, werden kort door de politie verdacht van de moord.

Over Trotski is een interessante serie op Netflix verschenen, waarin aan de hand van de interviews van de journalist (die in de serie ineens een Amerikaanse naam en nationaliteit heeft) met Trotski, het levensverhaal van de Russische revolutionair tot 1922 uit de doeken wordt gedaan. Een zeer aanbevelenswaardige serie, met de kanttekeningen dat het wel een typische ‘gebaseerd-op-echte-gebeurtenissen-serie’ is ofwel in grote lijnen klopt het verhaal, maar er zijn ook veel ‘dichterlijke’ vrijheden die de filmmakers zich hebben gepermitteerd. Op 7 maart jl. verscheen op Grenzeloos over de serie van Rob Lubbersen onderstaande accurate recensie.

Revolutionair
Trotsky was een revolutionair-socialist die al op jeugdige leeftijd in opstand kwam tegen de dictatuur van de Russische tsaar. In 1905 werd hij door opstandige arbeiders gekozen tot voorzitter van de Sovjet van Petrograd. Die sovjet werd onderdrukt en Trotsky belandde in een strafkamp in Siberië. Hij ontsnapte en in 1917 speelde hij samen met Lenin een hoofdrol in de bolsjewistische Oktoberrevolutie. Hij was dé organisator van het Rode Leger dat in een bloedige burgeroorlog uiteindelijk alle vijanden van de bolsjewieken versloeg. Na de dood van Lenin in 1924 nam Stalin de macht in handen en Trotsky raakte in ongenade. Hij werd verbannen uit de Sovjet Unie, maar bleef uitbuiting en onderdrukking bestrijden. In 1940 werd hij door een geheim agent van Stalin in Mexico met een ijsbijl de hersens ingeslagen.

Wat klopt niet
De makers van de achtdelige Russische tv-serie ” Trotsky” hebben zich heel wat vrijheden veroorloofd. Zo doen ze het voorkomen alsof die Stalinistische agent – Ramon Mercader, alias Frank Jacson – door Trotsky in een bui van zelfdestructie werd uitgedaagd en toen spontaan een bijl van de muur rukte, terwijl onomstotelijk is vastgesteld dat hij zijn wapen die dag binnensmokkelde en Trotsky zittend aan zijn bureau met zijn ijsbijl dodelijk verwondde. Er zitten nog veel meer van dergelijke ‘vrijheden’ in de serie. Bijna allemaal stellen ze Trotsky in een ongunstig daglicht. In het huidige autoritaire Rusland van Poetin is een opstandig type zeker geen gewenst rolmodel. Trotsky wordt neergezet als een behoorlijk arrogante, meedogenloze, machtsbeluste man met een flinke dosis grootheidswaan. Eerder een ijdele, gefrustreerde streber dan een oprechte revolutionair. Daar wordt zelfs Freud voor van stal gehaald. Die verschijnt enkele malen in nachtmerries, maar de makers laten Freud en Trotsky elkaar ook lijfelijk ontmoeten. En daar is weer geen enkele aanwijzing voor, hoewel de twee mannen van elkaars werk op de hoogte waren én in 1913 beiden in Wenen verbleven en Freud vaste gast was in Café Landtmann en Trotsky regelmatig Café Central bezocht, enkele honderden meters verderop. Maar bijna feit maakt nog geen feit. Zo had Trotsky bij tijd en wijle fikse meningsverschillen met Lenin, maar dat deze laatste geprobeerd zou hebben om hem van een balkonnetje af te duwen tijdens een ontmoeting in Parijs, dat ontbeert weer elke grond. Ook is het uiterst onwaarschijnllijk dat Trotsky opdracht zou hebben gegeven van een weigerachtig onderdeel van het Rode Leger elke tiende soldaat dood te schieten. De bevelhebber en de commissaris, ja, die gingen tegen de muur, maar gewone soldaten? Van Lenin weten we dat hij ooit voorstelde om van elke tien ‘leeglopers’ er één te executeren, maar van Trotsky? [i] Ook een scene waarin een soldaat wordt ‘gemotiveerd’ met een horloge, die later gniffelend uit een grote doos geconfisqueerde horloges blijkt te komen, lijkt gefabriceerd . Net als het verhaal dat Trotsky zijn trouwste lijfwacht Nikolai Markin met opzet op een zelfmoordmissie zou hebben gestuurd, omdat hij hem ervan verdacht ‘iets te hebben’ met zijn vrouw Natalia. Enzovoort, enzovoort. Feiten worden voortdurend gemengd met bijna-feiten, veronderstellingen en ronduit verzonnen zaken.

Verklaring over vervalsing
De ‘fictie’ in de serie is fel aangeklaagd door bijvoorbeeld Trotsky’s kleinzoon Esteban Volkov, directeur van het Leon Trotsky Museum in Mexico City. Volkov noemt enkele van de bovenvermelde non-feiten en wijst er tevens op dat ‘de vrouwen van Trotsky’ – Alexandra, Natalia, Larissa Reissner en Frida Kahlo – heel wat méér waren dan dienstbare bedgenoten met blote borsten, zoals ze in de serie ten tonele worden gevoerd. Zij waren politieke activisten met elk een eigen bijdrage in de geschiedenis van de zich emanciperende mensheid. Inmiddels hebben ruim 200 vooraanstaande historici, filosofen en strijders een verklaring ondertekend waarin ze zich afzetten tegen de geschiedvervalsing in de tv-serie. Onder hen onder andere Slavoj Zizek, Catharine Samary, Michael Löwy, Alex Calinicos, Eric Toussaint, Charles André Udry en Olga Fernández Ordonez. Vanzelfsprekend hebben vrijwel alle organisaties van trotskisten in deze wereld ook afstand genomen van de Netflix-serie. De kritiek is in de meeste gevallen wel terecht, maar niet altijd. En er wordt nogal gemakkelijk voorbijgegaan aan enkele positieve punten die, misschien met enige moeite, in “Trotsky” kunnen worden waargenomen.

Wat klopt wel
In diverse recensies wordt gesteld dat de serie antisemitisch is.[iv] Hoewel daar wel enige aanleiding toe is, vooral in de wijze waarop de joodse financier van de revolutie Parvus wordt opgevoerd, is dit niet eenduidig. Met enig recht kan er op worden gewezen dat de serie niet zélf antisemitisch is, maar wél vrij scherp het wijdverbreide antisemitisme van tsaristisch Rusland van vóór de revolutie weergeeft.
Kleinzoon Volkov meent dat de rol van Trotsky bij de moord op de tsarenfamilie in 1918 en bij het neerslaan van de opstand van Kronstadt in 1921 niet juist wordt weergegeven. Dat is een onterecht verwijt. In de serie laten de makers over de moord op Nicolas II, zijn vrouw en kinderen, door Trotsky exact de tekst uitspreken die hij in zijn dagboek van 1935 noteerde. Daarin geeft hij aan niet rechtstreeks bij de opdracht tot de liquidaties betrokken te zijn geweest, zoals Lenin en Sverdlov, maar dat hij daarmee volledig had ingestemd; zowel om een eventuele bevrijding van de tsaar te voorkomen als om in eigen gelederen duidelijk te maken dat er geen weg terug was.[v] Ook ten aanzien van de onderdrukking van de opstand van Kronstadt en het afslachten van honderden betrokkenen daarna, heeft Trotsky bij een terugblik in juli 1938 de volledige verantwoordelijk voor zijn rekening genomen. Toegeven aan Kronstadt had volgens hem de hele revolutie in gevaar gebracht en gelamenteer over excessen interesseerde hem niet, omdat een revolutie nu eenmaal zelf een exces van de geschiedenis is. Draconische maatregelen ging hij niet uit de weg als hij ze noodzakelijk achtte.

Wat onbreekt
Afgezien van de eerder genoemde historische verdraaiingen zijn er nog drie punten waarop de serie weer wel bekritiseerd kan worden.
In de eerste plaats betreft dat het weglaten van de context van de Eerste Wereldoorlog bij de rijping van de Russische Revolutie. Die imperialistische oorlog, van 1914 tot 1918, stortte Rusland in een dusdanige ellende en chaos – met 4 miljoen gesneuvelde en gewonde Russische soldaten en massale hongersnood – dat een radicale oplossing de enige uitweg was. Zonder WO I is de Oktoberrevolutie van 1917 en het optreden van Trotsky en de bolsjewieken eigenlijk niet te begrijpen.
In de tweede plaats krijgen de tegenstanders van Trotsky en de bolsjewieken in de burgeroorlog die volgde op de revolutie nauwelijks enig gezicht en gewicht. De wreedheid van de Witte Legers, die werden gesteund door buitenlandse troepen uit 14 kapitalistische landen, krijgt vrijwel geen aandacht. Die weerstand is wellicht geen geldig excuus voor alle ‘draconische maatregelen’ van Trotsky en de zijnen, maar voegt er wel een verklaring aan toe.
In de derde plaats negeert de serie totaal het theoretische werk van Trotsky. We zien hem nooit aan een schrijftafel, zelfs dus niet als hem de hersens worden ingeslagen. Terwijl hij toch een boekenkast heeft volgeschreven met beschouwingen over opstand en oorlog, permanente revolutie, fascisme en bureaucratisering, waar tot heden ten dage ter lering ende vermaak in gegrasduind kan worden. Dat zijn literaire en politieke nalatenschap nog altijd wordt beheerd door een door hem in 1938 opgerichte Vierde Internationale wordt evenmin vermeld.

Wat deugt
Behalve alle bezwaren kleven er toch ook enkele positieve punten aan en in de Netflix-serie. Immers, miljoenen Russen hebben voor het eerst kennis gemaakt met het fenomeen Trotsky. In de periode van Stalin, van 1928 tot 1953, werd Trotsky letterlijk en figuurlijk uit de Russische historie verwijderd. Zijn werk werd verboden, zijn naam en portret verdwenen uit geschiedenisboeken en encyclopedieën. Foto’s met zijn afbeelding, bijvoorbeeld bij een toespraak van Lenin, werden geretoucheerd. Hijzelf werd verbannen, net als zijn familieleden en tienduizenden aanhangers, waarvan er velen later net hijzelf alsnog werden vermoord. Via deze serie die is uitgezonden op Russia TV 1 is Trotsky weer enigszins in de Russische geschiedenis teruggekeerd. Niet op de meest ideale wijze, maar veel Russen nemen de staatstelevisie sowieso met een korrel zout en wellicht komen er kijkers op het idee zich verder te verdiepen in het leven en het werk van de man. Hij wordt in ieder geval neergezet als iemand waar je niet omheen kunt als je terugkijkt naar de Oktoberrevolutie, de organisatie van het Rode Leger en de vestiging van de Sovjet Unie. Een man met een betekenis die niet onder doet voor die van bijvoorbeeld Lenin. En nu is de serie dus via Netflix wereldwijd beschikbaar voor nog meer miljoenen kijkers.
Bovendien zitten er achter de geschilderde slechte eigenschappen van Trotsky, van zijn ijdelheid t/m zijn meedogenloosheid, ook af en toe verrassende laagjes relativering. Een man die liefhad en werd liefgehad, die naar omstandigheden zorgzaam was voor zijn kinderen, maar die tevens geen duimbreed afweek van zijn inzet voor meer sociale rechtvaardigheid in de wereld. Een moedig en onverzettelijk internationalist, die associaties oproept met bijvoorbeeld Che Guevara.
Tenslotte kan de serie gewaardeerd worden door de bijstelling van het beeld van Stalin. Voor veel Russen is Stalin nog altijd de man die hun land heeft geïndustrialiseerd en in de Tweede Wereldoorlog heeft bevrijd van de Duitsers. In de serie komt hij vooral naar voren als een middelmatige ex-misdadiger die in de Sovjet Unie de vervolging van zowel andersdenkenden als gelijkgezinden in gang zette.
‘Trotsky’ is professioneel gefilmd. Met goed acteerwerk. Aardig wat actie. Vakkundig gedaan. Het trotskistische orgaan Socialist Resistance sluit zijn recensie derhalve als volgt af: “Pak een paar biertjes en wat popcorn. Stel je verwachtingen niet te hoog en dan wordt je misschien zelfs wel aangenaam verrast. Tegen het eind wordt ie steeds beter.”