MUIZENEST

Hermann Kesten is in een van de eerste artikelen over de exitliteratuur en uitgeverij De Lange al gepresenteerd. Om de uitgeverij echt goed van de grond te krijgen had de Amsterdamse uitgever en boekhandelaar Allert de Lange (1855-1927) contact gezocht met de Duitse schrijver Hermann Kesten (Pidwolotschysk, Oekraïne, 28 januari 1900 – Bazel, 3 mei 1996), die in het Duitsland van de twintiger jaren een belangrijk vertegenwoordiger was van de literaire Nieuwe Zakelijkheid. Kesten werd in 1933 vanwege zijn Joodse afkomst uitgewezen uit Duitsland. In de herfst van 1934 ontstaat door allerlei verbanningen in Nice een van de interessantste woongezelschappen van de twintigste eeuw. Aan de beroemde Promenade des Anglais vestigen op huisnummer 121 op de eerste verdieping Hermann Kesten en zijn echtgenote Toni, op de tweede verdiepingen vestigen zich Joseph Rot en zijn partner Manga Bell en op de derde verdieping trekken heinrich Mann en levensgezel Nelly Kroeger in. Na Parijs en Marseille werd Nice snel een van de belangrijke Duitse exilsteden. Tussen 1933 en 1940 vestigen zich daar onder meer ook Ferdinand Bruckner, Magnus Hirschfeld, Valeriu Marcu, René Schickele, Fritz von Unruh en Theo­dor Wolff. Klaus Mann zou later in zijn autobiografie verklaren dat het literaire klimaat in Nice niet onderhoefde te doen voor dat in Parijs. Kesten schreef later in zijn Erinnerungen. Meine Freunde, die Poeten over ‘blauwe avonden op onze balkons, waar we elkaar onderhielden met kleine verhalen en mooie anekdotes. Joseph Roth vertelde een liefdesverhaal uit Podolië, Heinrich Mann een romance uit Palestina en mevrouw Nelly Kroeger verhalen uit haar jeugdjaren aan de Kurfürstendamm, .. berlinerisch ausgezogene, sozusagen splitternackte Geschichten, die mehr nach rotem Wein als nach Nachtigallenzungen schmeckten.

Men zou haast vergeten dat we hier te maken hebben met literaire concurrenten, die tegelijkertijd aan een historische roman schrijven. Bij Kesten was dat de roman Ferdinand und Isabella, die pas in 1936 bij uitgeverij De Lange zou uitkomen. De Franse germanist Magali Laure Nieradka, iemand die vele Duitse exilliteratuur heeft vertaald en over het onderwerp heeft gepubliceerd, schreef in Dans Études Germaniques (2008/4, nr 252) in zijn artikel Ihrem Roman scheint die südliche Sonne zu bekommen – Drei historische Romane von Hermann Kesten, Heinrich Mann und Joseph Roth im Vergleich dat in de jaren 1933-1945 door Duitstalige auteurs die uit het Duitse Rijk waren verbannen ongeveer 350 historische romans werden geschreven. Dat zorgde voor het verwijt dat ze te bang waren over actuele onderwerpen te schrijven en dus hun nek uit te steken en dat ze zich graag verborgen achter historische vergelijkingen. Leon Feuchtwanger, die zelf behoorlijk wat historische boeken op zijn naam heeft, nam het echter voor zijn collega’s op. Hij stelde dat een goede legende of een goede historische roman in de meeste gevallen geloofwaardiger, beeldender, waarachtiger, effectiever, werkzamer en levendiger is dan een precieze, exacte beschrijving van de feiten. De historische roman zou een uitstekend wapen zijn in de literaire strijd tegen het nazisme, waarvoor Heinrich Mann, Joseph Roth en Hermann Kesten terecht inspiratie hadden gezocht in de Franse en Spaanse geschiedenis.  De roman van Kesten over koningin Isabella I van Castilië (1451-1504) en haar echtgenoot Ferdinand II van Aragon (1452-1516) begint met de dood van Isabella’s broer in 1474 en eindigt met de dood van Ferdinand in 1516. Hun gezamenlijke heerschappij is op het eerste gezicht succesrijk, want de koninkrijken Castilië en Aragon worden met elkaar verenigd en stichtte daarmee een groot rijk. Daar stond echter tegenover dat het bewind ook gepaard ging met strenge vervolging van Joden en moslims. Kesten trekt de parallel door met de introductie van de heilige inquisitie en de daarop volgende volkerenmoord.

In Amsterdam werd hij leider van de Duitse afdeling van de uitgeverij Allert de Lange, hoewel hij toch vooral in Frankrijk woonachtig bleef. In 1940 vluchtte Kesten via Frankrijk naar de Verenigde Staten en naar daar twee jaar later het Amerikaanse staatsburgerschap aan. Na de oorlog keerde hij toch weer terug naar Duitsland en later naar Rome en Bazel. De Duitse recensent Marcel Reich-Ranicki schreef in 1995 over Hermann Kesten: ‘Kesten war ein wortgewaltiger Feuilletonist, ein heiterer Schreiber, der es stets ernst meinte, ein heilsamer Provokateur vor dem Herrn. Was immer geschah und welche Enttäuschung er auch erleben musste – er hörte nie auf, an die Vernunft zu glauben, sie blieb die Göttin seiner Existenz.’ Bij uitgeverij De Lange kon hij dus in 1933 aan de slag als leider van de Duitse afdeling van de uitgeverij Hij moest bewerkstelligen dat schrijvers die uit hun eigen land werden verdreven een nieuwe uitgever kregen. In de periode 1933-1940 verschenen bij de uitgeverij ook een vijftal boeken van Ketsen zelf, plus verzorgde hij samen met de Nederlandse publicist P.H. Richter voor de uitgave van het Jahrbuch 1934-1935, een boekwerk van ruim tweehonderd pagina’s waarin passages van toekomstige uitgaven van de uitgeverij werden gepresenteerd en enkele al eerdere publicaties onder de aandacht werden gebracht. daaronder Der Gerechte, een roman van Hermann Kesten die in 1934 was verschenen. In 1933 was van Kesten al Novellen Deutschen Dichter der Gegenwart verschenen, een van de eerste uitgave van uitgeverij De Lange. Hij liet via de uitgeverij ook twee historische boeken uitbrengen: Sieg der Dämonen. Ferdinand und Isabella (1936) en Ich, der König. König Philipp II von Spanien (1938).

Het meest opzienbarende boek was echter Die Kinder von Gernika (1939), waarbij Kesten de oorspronkelijke Baskische naam van de stad gebruikt. Het is dus geen germanisering van de naam waaronder iedereen het kent: Guernica. De roman kent in verdeling in twee tijdvakken. Enerzijds gaat het om de actuele situatie in de stad, waarin de hoofdrollen zijn weggelegd voor de vijftienjarige Carlos Espinosa en een Duitse emigrant die de verteller van het verhaal is. Anderzijds werd teruggekeken op de geschiedenis van de familie Espinosas tijdens de eerste jaren van de Burgeroorlog. De verteller, wiens levensverhaal veel overeenkomsten heeft met de levensloop van Kesten, is een vriend van de familie. Het fundament van het verhaal wordt gevormd door de verhouding tussen oom Pablo, die na twintig jaar afwezigheid weer terugkeert naar Guernica, en Carlos’ vader. In de onderlinge verhouding tussen de beide broers is het oudtestamentische verhaal van Kaïn en Abel te herkennen. Andere literatoren menen echter in de vader een overeenkomst met de profeet Job te zien. Job was eens een gezegend en rijk man, die door Satan met Gods goedkeuring te gronde werd gericht. Job verloor zijn kinderen, rijkdom en gezondheid. Hij werd tot het uiterste op de proef gesteld, maar bleef aan zijn geloof vasthouden. Uiteindelijk werd Job door God in ere hersteld, daarmee het ongelijk bewijzend van zijn ‘vrienden’ die steeds riepen dat Job zelf schuld had aan zijn ongeluk.Job leefde daarna, zoals het in parabels hoort, nog lang en gelukkig. Het is niet lastig de overeenkomst met opkomst en verwachte neergang van het Derde Rijk te zien. In de loop van het verhaal loopt de spanning tussen de beide broers steeds verder op. Hoe meer de fascistische troepen van Franco oprukken, hoe meer Antonio Espinosa wenst zo snel mogelijk met zijn gezin uit Spanje weg te vluchten, over de grens, naar Frankrijk. De familie Espinosa staat symbool voor iedereen die in vrede wil leven, terwijl Pablo staat voor de politieke macht die alles kapot maakt. De poging om zijn apotheek te verkopen om de benodigde gelden voor de vlucht bij elkaar te krijgen mislukt echter. Met die potentiële kopers van de apotheek weet Kesten in het verhaal karakters met een zekere sociale moraal in het verhaal te introduceren. Typeringen die aan de manier waarop verschillende Duitse sociale klassen en hun positie ten opzichte van het nationaalsocialisme kunnen worden gekoppeld. Zo wordt oom Pablo steeds meer neergezet als een Duitse spion, die in opdracht van het grote concern Krupp in Spanje actief is.