MUIZENEST

Op 5 maart was het zeventig jaar geleden dat Joseph Stalin stierf. Als leider van de USSR van 1924 tot aan zijn dood in 1953 vestigde hij een totalitair regime, lokte massale hongersnood uit, veroorzaakte de Grote Terreur en leidde de Sovjet-Unie naar de overwinning in de Tweede Wereldoorlog. Meduza, een vanuit Riga (Letland) opererende onafhankelijk Russisch weblog, had een interview met professor Ronald Grigor Suny, een historicus en politicoloog aan de Universiteit van Michigan, en auteur van verschillende boeken over Stalin en het stalinisme, over Stalins politiek, zijn opkomst aan de macht in de eerste jaren van de USSR en de nalatenschap van het stalinisme, die zich laat omschrijven als ‘Bolsjewistische politiek was oorlogvoering’.

Wie was Stalin vóór de revolutie van 1917?
Stalin werd geboren als een zeer arm persoon en hij ontwikkelde zich na verloop van tijd tot wat ik een outlaw zou noemen. Hij begon als een relatief religieus persoon, als een jonge man. Hij was een romantische dichter. Hij schreef gedichten in het Georgisch die als redelijk goed werden beschouwd. Hij ging naar het seminarie volgens de instructies en verlangens van zijn moeder. En toen raakte hij in dat seminarie, dat in sommige opzichten meer revolutionairen dan priesters voortbracht, vervreemd van het tsaristische regime en van de kerk en nam hij de lokale dissidente ideologie in zich op, wat een soort marxisme was. Vreemd genoeg was er in Georgië, in plaats van dat nationalisme de dominante aantrekkingskracht was op jonge mensen in de jaren 1890, een zeer machtige en invloedrijke marxistische beweging onder leiding van een man genaamd Noe Žordania. En Stalin werd onderdeel van die beweging. Maar als jonge man was hij behoorlijk militant. Hij had zijn eigen verlangens. Hij was een ruige kerel, een soort straatvechter, en uiteindelijk werd hij aangetrokken tot de meer militante vleugel van de sociaal-democratie in het tsaristische Rusland, dat wil zeggen het bolsjewisme. Er waren aspecten van zijn revolutionaire ervaring vóór 1917 die al vooruitgaven van het soort persoon dat hij zou zijn. Hij was een manipulator, hij was pragmatisch, hij was machiavellistisch, hij deed alles om de zaak te bevorderen. En hij identificeerde zich met die oorzaak. Er was bij Stalin dus altijd die vreemde combinatie van de behoefte om een revolutie te creëren en om zichzelf te promoten.

Hadden zijn kameraden destijds kunnen vermoeden dat hij zo ver in de gelederen van de partij zou komen?
Veel historici die zijn vroege biografie niet nauwgezet volgen, hebben Stalin onderschat. Ze zien hem als een kleine leider, iemand uit de provincie, niet erg belangrijk. Dit is mijns inziens onjuist. Als je kijkt binnen de context waarin hij opereerde, in wat de Kaukasus of Transkaukasië werd genoemd, wat we nu de zuidelijke Kaukasus noemen, dan zie je dat hij daar een leider was. In de bolsjewistische factie was hij een belangrijke speler. We hebben brieven en verklaringen van lokale bolsjewieken uit die tijd en van sociaal-democraten uit de mensjewistische hoek, die allemaal verschillende eigenschappen opmerken: hij is een goede organisator, hij is een goede propagandist, hij schreef invloedrijke stukken over anarchisme en marxisme, en dat hij ook een manipulator was, misschien niet te vertrouwen. Hij was dus een soort outlaw-figuur, maar ook erkend als een potentiële leider. Ik ben het ermee eens dat, als je de hele bolsjewistische partij neemt, hij een kleine leider was. Lenin promoveerde hem en erkende zijn vaardigheden. Lenin was op zoek naar sociaal-democraten die uit de lagere klassen kwamen, niet in de eerste plaats uit de intelligentsia, maar die in sommige opzichten ook intellectueel waren – deze combinatie van de arbeider en de intelligentsia. En Stalin personifieerde dat perfect. Maar hij was geen belangrijke tweede figuur na Lenin. De tweede-na-Lenin-figuren waren mensen die hij zou vermoorden – Zinovjev, Kamenev, Trotski, Boecharin.

Josef Stalin, Alexey Rykov, Grigory Zinoviev en Nikolai Bukharin, nog gebroederlijk bij elkaar in 1927

Je hebt deze vraag al gedeeltelijk beantwoord, maar was er iets in Stalins vroege partijcarrière dat suggereerde dat hij een tiran zou worden?
Als historicus neem ik de context zeer serieus. Er zijn aspecten van Stalins vroege carrière die je later, wanneer hij de volledige macht heeft, op bepaalde manieren zou kunnen zien. In zijn eerdere carrière merken we dat hij erg geïnteresseerd is in partijeenheid. Hij heeft zelfs conflicten met Lenin, die veel verdeelder is. Lenin wil de afvalligen uit de weg ruimen, degenen die volgens hem niet het juiste standpunt volgen. Stalin is meer inclusief, ironisch genoeg, door mensen binnen de kudde te willen houden. Ook in de jaren dertig was hij geïnteresseerd in partijeenheid. Er wordt veel gesproken over eenwording van de partij en het wegwerken van leden van de oppositie, afvalligen, saboteurs, et cetera. Maar in de jaren dertig, als hij de absolute macht en de controle heeft over de politie en de NKVD, kan hij ze berechten of gewoon arresteren, verbannen of laten executeren.

Wat was de rol van Stalin tijdens de revolutie van 1917?
Begin 1917 bevond Stalin zich in een nogal benadeelde positie. Hij was in ballingschap in het Krasnojarsk-gebied, ver van het machtscentrum. Toen brak plotseling de revolutie uit in februari 1917 en keerde hij snel terug naar St. Petersburg, destijds Petrograd. Daar werd hij meteen een van de belangrijkste leiders – Lenin was nog niet in Rusland, hij was in Zwitserland – van de bolsjewistische factie van de Russische Sociaal-Democratische Partij. Interessant genoeg was Stalin relatief gematigd toen hij voor het eerst terugkeerde naar Petrograd en steunde zelfs de voorlopige regering die de macht had overgenomen na de omverwerping van tsaar Nicolaas II. Lenin was geschokt door deze gematigde houding. Lenin keerde in april 1917 terug naar Petrograd en hij hekelde zijn volgelingen er onmiddellijk over. Toen Lenin na de zogenaamde Julidagen uit Petrograd moest vluchten en in Finland moest onderduiken, ontpopte Stalin zich als een van de belangrijkste figuren van het bolsjewisme. Trotski zat in de gevangenis, Zinovjev was met Lenin in ballingschap en Kamenev zat een tijdje in de gevangenis. In oktober 1917 kwamen de bolsjewieken aan de macht en Lenin benoemde Stalin tot commissaris van nationaliteiten.

Verder naar 1918 en het begin van de burgeroorlog: wat was de rol van Stalin in deze tijd?
Tijdens de burgeroorlog is Stalin overal tegelijk. Hij is aan het front en in Tsaritsyn. Hij concurreert met Trotski, leider van het zich uitbreidende Rode Leger dat de burgeroorlog zal winnen. Hij is commissaris van nationaliteiten, hoewel hij op dat moment niet veel aandacht besteedt aan dat specifieke ambt. En hij vecht niet alleen af en toe aan het front, maar hij is ook betrokken bij de vorming van het hele concept van een nieuwe staat van de Sovjet-Unie. Hij staat heel dicht bij Lenin in die periode bij de besluitvorming hoe deze nieuwe staat moet worden opgebouwd. Kortom, Stalin en Lenin zijn de architecten van wat men het Sovjet-nationaliteitsbeleid zou kunnen noemen. Oorspronkelijk zijn marxisten natuurlijk over het algemeen tegen nationalisme. Ze erkennen dat er in een bepaalde fase van de geschiedenis, de burgerlijke kapitalistische fase, ook een politieke formatie is, de natiestaat. En ze erkennen dit als onderdeel van de ontvouwing van de geschiedenis. Maar marxisten in het algemeen geloven dat klassenformaties en klassenstrijd veel sterker zouden moeten zijn dan verenigde nationale strijd.
Toch is het leninisme een pragmatische ideologie. De bolsjewieken, Lenin en Stalin in het bijzonder, erkennen dat het nationalisme zich ontwikkelt tijdens de Eerste Wereldoorlog. Toen het Russische rijk uiteenviel, richtten verschillende nationaliteiten hun eigen autonomie of zelfs staten op. Dus ontwikkelden Lenin en Stalin, om dit echte probleem van desintegratie aan te pakken, een nationaliteitsbeleid dat de noodzaak van een nieuwe deelstaat erkende. En hier ontstond het geschil tussen Lenin en Stalin. Lenin was bereid meer zelfbestuur, meer autonomie aan de andere republieken te geven. Stalin wilde een veel meer gecentraliseerde staat. Hij gaf er de voorkeur aan om die andere republieken in de RSFSR (Russische Socialistische Federatieve Sovjetrepubliek) te brengen. Lenin stelde een groter kader voor, de USSR. Uiteindelijk zou de mening van Lenin zegevieren.
Een van de belangrijkste dingen die tijdens de burgeroorlog gebeuren, is dat Stalin algemeen secretaris van de partij wordt. Dit is een klein kantoor, het wordt beschouwd als een soort administratiekantoor. Maar dit ambt van algemeen secretaris wordt in feite zijn instrument om de macht binnen de partij veilig te stellen. Stalin blijkt een geweldige organisator te zijn, een geweldige bureaucraat. Hij begint een kader van aanhangers binnen de partij op te bouwen. Dit bureau geeft hem benoemingsbevoegdheden; hij kan leden van de partij hier en daar sturen. Het wordt een machtscentrum dat Lenin later ook zal herkennen. Lenin zal zelfs proberen Stalin uit dat ambt te verwijderen, maar het is te laat. Lenin is in 1923-1924 ziek en kan die opdracht niet uitvoeren.

Was de opkomst van Stalin tijdens de eerste jaren van de jaren twintig een reeks toevalligheden? Of was het onvermijdelijk dat iemand als hij leider zou worden van deze nieuwe relatief jonge staat?
Ik geloof niet dat er in de geschiedenis onvermijdelijkheid is. Er zijn mogelijkheden, kansen en potentialiteiten, maar geen onvermijdelijkheden. Stalin was een van de vele grote politieke figuren aan het einde van Lenins leven in 1923 en 1924. Het laatste jaar van Lenins leven en het eerste jaar na zijn dood was er een driemanschap van Stalin, Zinovjev en Kamenev, die elk hun unieke positie gebruikten om Trotski te marginaliseren. Trotski was een enorm figuur, een charismatische redenaar, een persoon met grote macht en invloed, maar in feite een gevaar voor deze groep van naaste leninistische kameraden. Stalin kwam uiteindelijk naar voren kwam als de belangrijkste leider, maar dat was niet onvermijdelijk. In eerste instantie leek het nogal onwaarschijnlijk. Allereerst was Lenin tijdens de burgeroorlog een leider in oorlogstijd geweest. Hij kon behoorlijk meedogenloos zijn. Lenin geloofde dat politiek een soort oorlogvoering is. Geen liberale democratische parlementaire politiek van compromissen sluiten, onderhandelen, geven en nemen. Bolsjewistische politiek was oorlogvoering. Het vernietigde de vijand. Lenin was daar goed in, won in 1917 en won opnieuw in de burgeroorlog. Maar tegen maart 1921 kwam Lenin tot een nieuwe conclusie: ‘We gaan de macht behouden. Maar wij bolsjewieken leven in een zee van boeren en als de boeren zich verenigen en in opstand komen, is het afgelopen. Daarom hebben we nieuw beleid nodig.’ Dat heette het nieuwe economische beleid, NEP.
In sommige opzichten is NEP wat je een wapenstilstand kunt noemen. Het is een poging om dit regime van stedelijke intellectuelen en revolutionairen, gebaseerd op een kleine en ontbindende arbeidersklasse in de steden, te verzoenen met de grote massa van de bevolking van het land. Tachtig procent van Rusland bestond uit boeren die in dorpen woonden. Dit was de slechtste plek die je je kunt voorstellen om socialisme van een marxistisch type op te bouwen, want dat veronderstelde te zijn gebouwd op ontwikkeld kapitalisme en zelfbestuur van het proletariaat. De NEP gaat dus iets totaal onverwachts doen in de normale marxistische theorie. Het gaf de boeren het recht om controle te hebben over hun eigen economie, hun landbouw, de belangrijkste economische hulpbron van het land. Dat compromis zou duren tot 1928. Stalin steunde dit en niet alleen dat, maar hij geloofde dat dit een geleidelijke benadering was. In wezen staatskapitalisme op weg was naar een uiteindelijke overgang naar socialisme. Hij geloofde dat je socialisme kon opbouwen in de Sovjet-Unie, socialisme in één land, zonder noodzakelijkerwijs te wachten op een internationale proletarische revolutie in het buitenland. Stalin was dus opnieuw een gematigde kracht, tegen links en de linkse oppositie, meestal geleid door Trotski, die een meer internationalistisch beleid en een snellere industrialisatie wilde.

Waarom probeerde Stalin niet onmiddellijk een totalitair systeem op te bouwen toen hij in de tweede helft van de jaren twintig aan de macht kwam?
Zoals ik al zei, was Stalin erg pragmatisch. De NEP werkte tot ongeveer 1927 of 1928. Na de oorlog herstelde de economie en ontwikkelde het land zich langzaam. De mensen werden steeds rijker. Maar toen begon de NEP in 1928 te mislukken. De industrie groeide te langzaam om de boeren voor hun graan te belonen. Dus verkochten de boeren als rationele producenten hun graan niet aan de staat maar aan particuliere handelaren. Stalin, die plotseling behoorlijk radicaal naar links ging, besloot: ‘We gaan eropuit en grijpen het graan van de boeren.’ Uiteindelijk drong hij aan op collectivisatie van de landbouw als manier om graan van het platteland naar de steden en het leger te brengen en in het buitenland te verkopen.

Was die stap echt pragmatisch, gezien het feit dat het in de eerste jaren van de jaren dertig enorme hongersnood veroorzaakte?
De collectivisatie van eind jaren twintig en begin jaren dertig maakte deel uit van een poging van Stalin en zijn aanhangers om het boerenverzet te breken. In veel opzichten was collectivisatie een oorlog tegen de boeren. Een oorlog van de partij, staat, politie, steden en arbeiders tegen de meerderheid van de bevolking. De collectivisatie werd een ramp, want verminderde de landbouwproductie en de productiviteit van de boeren in de dorpen. Het was een fundamentele economische en politieke fout in het Sovjetsysteem vanaf de jaren 1930 tot de ineenstorting van de Sovjet-Unie.

Heeft Stalin ooit het idee van een radicale wereldrevolutie dat door mensen als Trotski werd omarmd serieus genomen?
Stalin was het minst internationalist van de bolsjewieken en vooral een etatist. Hij is geïnteresseerd in het behoud van de macht van de Sovjet-Unie, het bestaan van de Sovjetstaat, en zou alle nodige middelen gebruiken om dat te bereiken. Een internationale revolutie wordt steeds minder mogelijk, want na 1920 is er een belangrijke stabilisatie van het westerse kapitalisme en liberalisme en deze democratische regimes in Europa en de Verenigde Staten sluiten de mogelijkheid van internationale revolutie uit. De Komintern van Lenin , die in 1919 werd opgericht en in 1943 door Stalin werd ontbonden, slaagde er in al die jaren nooit in om ergens een revolutie teweeg te brengen.

Laten we ons wenden tot hongersnood en de Holomodor in Oekraïne. Wat was de belangrijkste oorzaak van de Holodomor? Waarom leed de Oekraïense SSR het meest onder deze hongersnood?
Er zijn twee interpretaties van de Holodomor en de hongersnood in Oekraïne. Een daarvan vind je onder Oekraïense en Westerse geleerden: de Holodomor was een opzettelijke poging van Stalin om Oekraïne en de Oekraïners te vernietigen. Andere geleerden zoals ikzelf zien de Holodomor niet als een genocide. Ik vind niet dat het een etnocide was die specifiek gericht was tegen Oekraïners, maar het was een verkeerd opgevat, meedogenloos beleid dat deel uitmaakte van de collectivisatie-inspanningen. Stalin en het regime wilden niet dat Oekraïners zouden sterven en zouden stoppen met het verbouwen van graan. Wat ze wilden, was dat ze graan zouden produceren waarna de staat het graan kon nemen. Maar wat het regime deed, was te veel graan nemen, inclusief het zaaigraan. Dat veroorzaakte dus slechte oogsten, die gecombineerd met rampzalig beleid en brutale verwaarlozing, de doodshongersnood of Holodomor creëerde. Het was incompetentie en brutaliteit. Je zou kunnen zeggen dat het een soort imperiaal beleid was, zoals veel van het beleid van Stalin. Het keizerlijke centrum negeerde gewoon zijn periferieën en gebruikte de wreedste middelen. Maar de hongersnood deed zich ook voor in de Noord-Kaukasus, waar veel Oekraïners waren, in de Russische Wolga-regio en in Kazachstan, waar de gedwongen sedentarisering van nomadische Kazachen zelfs meer doden per hoofd van de bevolking veroorzaakte dan in Oekraïne. Het is dus een kolossale periode van mislukking, van incompetentie, van brutaliteit, die zeer consistent is met Stalins eigen imperiale beleid.

Was de Holodomor Stalins schuld?
Ik zou Stalin de schuld geven. Hongersnood is een mislukking van het staatsbeleid. Het betekent dat het regime niet de nodige maatregelen heeft genomen om massale hongersnood te voorkomen. Niet dat er geen natuurlijke oorzaken waren voor verminderde productiviteit enzovoort. Maar de chaos van de collectivisatie zelf en het meedogenloze beleid om het graan te winnen en af te nemen van Oekraïners en andere boeren, droegen ook bij.

Wat weten we over Stalins persoonlijke houding ten opzichte van Oekraïne?
Ik denk dat uit een heleboel kleine stukjes bewijs hier en daar kan worden opgemaakt dat hij neerkeek op de Oekraïners. Hij was zelf Georgisch, maar hij identificeerde zich zo sterk met Rusland dat hij zichzelf in veel opzichten als een soort supranationale Rus beschouwde. Als leider van de Sovjetstaat en zijn russofiele kijk op zichzelf keek hij neer op Oekraïne. Als er een houding is die ik ben tegengekomen in mijn eigen persoonlijke ervaringen in de Sovjet-Unie en het reizen door Rusland, dan is het een buitengewone neerbuigendheid van gewone Russen tegenover Oekraïners. ‘Oh, Oekraïense cultuur? Oh, dat is een oxymoron, dat bestaat niet. Waar heb je het over? Je maakt deel uit van Groot-Rusland.’ Je ziet dit in Poetins eigen lezing: ‘Oh, we zijn één volk, toch? We bestaan uit Oekraïners, Wit-Russen en Russen.’ Dit is een keizerlijke manier van spreken.

Kunnen we dit soort beleid ten aanzien van Oekraïne en andere nationale republieken in de jaren dertig imperialistisch noemen?
De Sovjet-Unie is een soort imperium. Het is een pseudo-federalistische multinationale staat, maar het heeft serieuze imperiale kenmerken. Alle soevereiniteit in de Sovjet-Unie behoort toe aan Moskou. De republieken hebben bepaalde nationale rechten, maar geen soevereiniteit, geen opperste dominantie van hun eigen staat. Dat duurde tot aan de Gorbatsjov-periode. Tegelijkertijd was er een sovjetiseringsbeleid: de creatie van niet alleen nationale culturen, maar tegelijkertijd, en in sommige opzichten in tegenspraak daarmee, de creatie van een Sovjetcultuur, die zwaar Russisch was. Dus een Armeniër, een Oekraïener of een Kazach moest zich identificeren met hun eigen volk, maar tegelijkertijd een soort patriottisme voor de Sovjet-Unie hebben. Je kon zien hoe die dingen tegenstrijdig kunnen zijn. Sterker nog, ze werken vaak samen. Als je aan de Tweede Wereldoorlog denkt, mensen vochten en stierven voor de Sovjet-Unie. Ze zouden zeggen: ‘Voor het vaderland en voor Stalin’. Ze zouden sterven met die bewering. We mogen het succes van dit Sovjetproject bij het creëren van dubbele, gecombineerde identiteiten dus niet onderschatten.

In hoeverre was Stalins USSR in de jaren ’30 een reïncarnatie van het Russische rijk?
Er zijn historici die beweren dat Stalin een nieuwe tsaar was, dat dit een nieuwe autocratie was, dat collectivisatie een tweede lijfeigenschap was, al dat soort dingen. Ik vind dergelijke analogieën niet zo nuttig. Ik denk dat Stalin bezig was met het creëren van een nieuw soort staat. Het was een keizerlijke staat, maar het was heel anders. Het werd nu gedomineerd door de Communistische Partij, door de nomenklatura. Sommigen zouden zeggen: ‘Oké, dat is een nieuwe adel, toch?’ Maar dit zijn geen geërfde posities. Ik zou zeggen dat de USSR een imperiale staat is, een intern rijk, met zeer eigenaardige elementen, zoals de ontwikkeling van deze nationale eenheden. Laten we tegelijkertijd niet vergeten dat Stalin ook een extern imperium creëerde. Na de Tweede Wereldoorlog nam hij Oost-Europa over en had een hele reeks satellietstaten, die hij niet opnam in de Sovjet-Unie.

Wat is de houding ten opzichte van Stalin in het huidige Georgië en de andere landen van de zuidelijke Kaukasus?
Als je naar Armenië of Azerbeidzjan gaat, zul je niet veel mensen vinden die van Stalin houden. Ze kennen alleen de verschrikkingen die Stalin over die landen heeft gebracht door hun lokale intelligentsia te vernietigen en mensen naar Siberië of Kazachstan te verhuizen. Maar in Georgië is Stalin een nationale held. Stalin was de beroemdste en machtigste Georgiër in de geschiedenis. Tegen de tijd dat Stalin stierf, was hij waarschijnlijk de machtigste man ter wereld. U kunt dus begrijpen waarom Georgiërs heimwee hebben naar die prestatie. Tegelijkertijd leed Georgië. De intelligentsia werd ook mishandeld en vermoord. Er is in Georgië een debat gaande tussen degenen die niet veel weten over wat Stalin Georgië heeft aangedaan en hem daarom blijven vereren en degenen die beter geïnformeerd zijn.

Wat was Stalins eigen relatie met zijn Georgische identiteit?
Er is een private Stalin en een publieke Stalin, en de private Stalin bleef in veel opzichten Georgisch. Hij zou bijvoorbeeld een Georgische chef-kok hebben. Hij vertrouwde Georgiërs op bepaalde manieren, keek naar Georgiërs om hen te helpen en te beschermen. Zijn publieke persoonlijkheid is Sovjet, een gerussificeerde Sovjet, ook al had hij altijd een zwaar Georgisch accent. Hij identificeerde zich in de eerste plaats met Rusland als een grote staat en de Sovjet-Unie als de belichaming van een grote Russische staat.

Hoe beoordeelt u Stalin als politiek denker?
Welke originele ideeën Stalin ook had, het waren Lenins ideeën of marxistische ideeën. Dingen die hij las en geloofde, en vervolgens op zijn eigen manier interpreteerde. Hij nam het marxisme en het leninisme als zijn raamwerk, als zijn sociologie, als zijn begrip van de geschiedenis. Hij was een intellectueel. Hij las aandachtig, hij annoteerde boeken, maar altijd binnen dit algemene kader. Maar vervolgens interpreteerde en versmalde hij dat kader zodat de meer humanistische of dialectische aspecten van het marxisme werden geëlimineerd.

Wat waren de belangrijkste redenen om de Grote Terreur te beginnen, vanuit het standpunt van Stalin?
U stelt de moeilijkste vraag over een van de grote mysteries van de Sovjetgeschiedenis. Dit is iets waar we geen goed antwoord op hebben. De Grote Terreur was een irrationele daad. Waarom zou een staat aan de vooravond van een oorlog waarvan ze wisten dat die eraan kwam, zijn intellectuelen en zijn legeraanvoerders vernietigen? Waarom zou het zichzelf verzwakken? Waarom zou een grote staat zichzelf dom maken als ze intelligent moet zijn? Om je vraag te beantwoorden: er waren twee dingen. Ten eerste Stalins eigen overtuiging dat hijzelf de beste garantie vormde voor het creëren van het soort socialistische staat dat hij voor ogen had. Het is geen staat die ik socialistisch zou noemen, maar dat is wat hij voor ogen had als socialisme. En ten tweede, hij drong nog steeds aan, zoals hij gedurende zijn hele carrière had gedaan, op partijeenheid. Maar nu zou partijeenheid niet worden bereikt door overreding, overeenstemming of discussie, zoals in de leninistische tijd, maar door brutaal geweld en massamoord. Dus voerde hij deze zuivering uit, verzwakte de Sovjet-Unie en liet het een verwoest landschap achter aan de vooravond van de oorlog.

Dus misschien was Stalin toch niet zo pragmatisch?
Alleen pragmatisch in de zin dat als het zijn doel was om een soort brute eenheid te creëren, een soort eenheid waar geen onenigheid meer is, het pragmatisch was. Maar de effecten waren precies het tegenovergestelde. Het verzwakte de Sovjet-Unie in feite ernstig en maakte de overwinning in de oorlog veel moeilijker.

Waarom was het voor Stalin nodig om over te gaan tot terreur op grote schaal? Waarom kon hij niet gewoon een zuivering binnen de partijrangen uitvoeren?
Er is een soort vermenigvuldigingseffect in de grote zuiveringen. Dus je begint met het arresteren van een paar mensen en het martelen van mensen. Die mensen legden valse bekentenissen af en toen werden er nog meer mensen gearresteerd. En meer en meer verzon de NKVD zaken en complotten. Dit voedde de sfeer van wantrouwen, waarin iedereen werd geacht iedereen te veroordelen. Deze stoomwals van beschuldigingen en aanklachten draaide gewoon rond totdat Stalin uiteindelijk gewoon zei: ‘Stop ermee.’

Wat waren de politieke en sociale resultaten van de grote zuivering?
Politiek gezien, als je een hele generatie oude bolsjewieken, managers en intellectuelen elimineert, moet je ze laten vervangen. Je ziet dus dat er nieuwe mensen opstaan. Er kwam een nieuwe generatie op, heel jonge mensen, zoals Andrey Gromyko of Leonid Brezhnev. Ze kwamen aan de macht toen ze in de dertig of jonger waren, in de late Stalin-periode, om al die mensen te vervangen die waren vermoord. In de Sovjetleiding tot aan Gorbatsjov toe zaten mensen die in deze stalinistische periode omhoog waren geduwd. Een tweede grote maatschappelijke verandering was het volledig afremmen van initiatief, van het nemen van verantwoordelijkheid voor je eigen acties, van het proberen iets nieuws te creëren. Mensen werden gehoorzaam. Toen echter de Tweede Wereldoorlog uitbrak werden gewone Sovjetburgers plotseling initiatiefnemers werden. Met andere woorden, wat het Westen een totalitair regime noemde, werd nooit volledig bereikt. Dat betekent niet dat Stalin geen totalitaire doelen had om zoveel mogelijk van het systeem en de samenleving, en de kennis van die samenleving, te controleren. Maar het werd nooit volledig bereikt.

We slaan het hele decennium van de jaren veertig over omdat dat een heel eigen interview zou kunnen zijn. Laten we het hebben over de dood van Stalin. Hoe is hij gestorven?
Heel pijnlijk. In de nacht van 4 op 5 maart 1953 hadden hij en zijn vrienden gefeest en gedronken in zijn datsja in Kuntsevo. Hij leek in een heel goed humeur. Ze vertrokken allemaal vroeg in de ochtend. Hij ging naar zijn studeerkamer en ging op de bank liggen. Op een bepaald moment tijdens die nacht kreeg hij een beroerte, een enorme beroerte. Hij bleef de hele nacht hangen. De volgende ochtend kwam hij niet uit zijn studeerkamer. Zijn bewakers waren bang. Ze riepen leden van het presidium van de Opperste Sovjet, die kwamen. Beriazei zei blijkbaar: ‘Hij slaapt, val hem niet lastig.’ De mensen die arriveerden, belden niet meteen een dokter. Dus Stalin was op dat moment stervende en stierf uiteindelijk ook. Maar zelfs voordat Stalin volledig dood was, zaten de machtigste figuren in de Communistische Partij al bij elkaar en organiseerden het post-Stalin-regime.

Wat was de reactie van gewone Sovjetburgers?
Gewone Sovjetburgers waren geschokt. Er was een soort god verwijderd. Er waren massale bewegingen van mensen door de straten van Moskou die leidden tot verpletterende mensen en doden toen ze probeerden het lichaam van Stalin te zien. Het was een desoriënterende gebeurtenis omdat het hele systeem afhankelijk was van Stalin.

Waarom waren gewone burgers zo radeloos? Waren de mensen de Grote Terreur gewoon vergeten?
Stalin bleef niet alleen door terreur aan de macht. De terreur was belangrijk, het versterkte zijn macht en het hield mensen op hun plek. Maar je moet daarbij niet vergeten dat er een enorme propagandacampagne was, met prachtige posters die mensen probeerden te overtuigen dat dit de opmars naar een mooie toekomst was. Mensen werden veel meer getroffen door die propagandacampagne dan men zou denken. Vergeet niet: we hadden het niet specifiek over de Tweede Wereldoorlog, maar de Tweede Wereldoorlog was de grote triomf van Stalin. Hij identificeerde zich met de overwinning, die natuurlijk werd behaald door gewone Sovjetburgers, van wie er 27 miljoen stierven tijdens de oorlog en in de strijd tegen het fascisme. Kortom, de Sovjets vochten tegen driekwart van de nazitroepen en namen Berlijn in. De Sovjets maakten een einde aan de Holocaust door Auschwitz en de kampen in Polen te bevrijden. Mensen vergeten tegenwoordig deze verdienste.

Waarom duurde het enkele jaren na de dood van Stalin voordat de Sovjetleiders begonnen met het doorvoeren van echte, systemische veranderingen?
Een van de meest interessante dingen als je kijkt naar de dood van Stalin en de periode vlak na zijn dood, is hoe bang en verward de top-Sovjetleiders waren. Ze wisten niet wat er ging gebeuren. De consolidatie van dit nieuwe regime onder Nikita Chroesjtsjov heeft enige tijd geduurd. En tegen 1956 nam Chroesjtsjov een buitengewone, gedurfde beslissing om een aanval op het stalinisme en de erfenis van Stalin te lanceren. Het vernietigde bijna het regime. Het maakte het regime zeker op korte termijn minder sterk. Er was onenigheid binnen de Sovjet-Unie. Er waren opstanden in Oost-Europa, vooral in Hongarije, maar ook in Polen. Dus het Chroesjtsjov-congres had tijd nodig voordat ze op het idee kwamen dat ze deze aanval op de ergste excessen van het stalinisme moesten lanceren en moesten proberen terug te keren naar wat volgens hen het oorspronkelijke leninistische project was. Ze zijn nooit teruggegaan naar het oorspronkelijke leninistische project, dat, zoals we hebben beschreven, de NEP was. Dat zou pas gebeuren toen Gorbatsjov probeerde terug te keren naar het leninisme en zoiets als een kapitalistisch staatsregime. Het was echter te laat, hij was politiek te zwak om zijn ideeën, verdeelde daardoor de Communistische Partij en het regime overleefde dat niet. Als ik naar de Sovjetgeschiedenis kijk, zie ik niet dat het Sovjetregime afstamt van het lezen van Karl Marx. Ik zie het Sovjetregime als een reeks improvisaties om te proberen het regime correct te krijgen. We hebben oorlogscommunisme, we hebben de NEP, we hebben het stalinisme, we hebben de hervormingen van Chroesjtsjov, we hebben de stagnatie van Brezjnev en tot slot hebben we de radicale revolutionaire hervormingen van Gorbatsjov die het regime ten val brachten. Dus ze hebben het nooit goed gedaan, ze hebben nooit iets gebouwd dat ik socialisme zou noemen. Maar ze moderniseerden wel een land, van tachtig procent boeren naar tachtig procent geletterde stedelingen. Trouwens, de Sovjetbevolking had in 1991 het rijk niet meer nodig. Het rijk had zijn werk gedaan.

Dit item was geplaatst door Muis.