MUIZENEST

Op 5 maart was het zeventig jaar geleden dat Joseph Stalin stierf. Als leider van de USSR van 1924 tot aan zijn dood in 1953 vestigde hij een totalitair regime, lokte massale hongersnood met miljoenen slachtoffers uit en veroorzaakte de Grote Terreur. Zijn heerschappij wordt door de meeste Sovjetburgers echter vooral herinnerd door de overwinning in de Grote Patriottische Oorlog. In de moderne Russische politiek is Stalin alweer tijdenlang aanwezig en nadat Rusland zijn grootschalige oorlog tegen Oekraïne begon, lijkt het tempo van herstalinisatie te zijn versneld. In februari 2023 werd bijvoorbeeld (tijdelijk) de stad Volgograd hernoemd in Stalingrad en werd er een nieuw monument voor ‘De Leider’ geïnstalleerd. In een eerder artikel ‘Bolsjewistische politiek was oorlogvoering’ uit Meduza, een vanuit Riga (Letland) opererende onafhankelijk Russisch weblog, ging professor Ronald Grigor Suny (historicus en politicoloog aan de Universiteit van Michigan; auteur van verschillende boeken over Stalin en het stalinisme, over Stalins politiek, zijn opkomst aan de macht in de eerste jaren van de USSR en de nalatenschap van het stalinisme) al in op Stalins erfenis. Door Novaya Gazeta, een ook vanuit Riga opererende Russische tweetalige krant, werd Andrea Graziosi, een Italiaans historicus en expert op het gebied van stalinisme, geïnterviewd. De centrale vraag was waarom Poetin de figuur van Stalin en stalinistische praktijken nodig heeft, wat ze te maken hebben met Oekraïne en hoe dat het leven onder dictatuur de Sovjet- en Russische samenleving heeft beïnvloed .

Begin februari werd in Volgograd een monument voor Joseph Stalin geopend en werd de stad voor een dag omgedoopt tot Stalingrad. Heeft de oorlog in Oekraïne de figuur van Stalin geactualiseerd of is dit al eerder aan de orde geweest, maar hebben we het nu pas opgemerkt?
Natuurlijk heeft de oorlog alles nieuwe kracht gegeven, ook aan fenomenen die al bestonden. Natuurlijk hebben Stalingrad en de overwinning in de Tweede Wereldoorlog een nieuw belang gekregen. Ik denk dat de relatie tussen Poetin en Stalin tegenstrijdig is. We weten dat onder zijn helden de schrijver Aleksandr Solzjenitsyn en Anton Denikin, het hoofd van het Russische nationalistische Witte Leger, zijn. Beide figuren haatten Stalin. Het stalinisme heeft echter diepe wortels in het moderne Rusland. Al in 1995 was onder Boris Jeltsin 7 november, de dag van de Oktoberrevolutie, wettelijk gekoppeld aan de militaire parade van 7 november 1941, toen Sovjetsoldaten voor Stalin marcheerden voordat ze naar het front trokken om de Duitsers bij Moskou te bevechten. Ik zou ook zeggen dat angst voor herhaling van de massale zuiveringen en tegelijkertijd bewondering voor Stalin doorslag-gevend waren bij de vorming van Poetins ideologie. Natuurlijk zijn er ook andere elementen binnen het Poetinisme, bijvoorbeeld het gangsterisme, maar dit is een sleutelelement.

Wat bracht het Rusland terug naar de 20e eeuw en kwam het in de geest dichter bij het Stalin-tijdperk?
Een cruciaal punt was de herinterpretatie van de jaren negentig. Ik heb in die tijd veel tijd in Rusland doorgebracht en ik herinner me dat 1991 een nationale feestdag was voor de Russische staat, namelijk het vieren van de bevrijding van de Sovjet-Unie. Het idee was dat de ineenstorting van de Sovjet-Unie eigenlijk een consensuele ‘scheiding’ was. Degenen die het Bialowieza-akkoord ondertekenden zeiden: kijk, we zijn niet zoals Joegoslavië, we hebben een beschaafde scheiding. Dat is ook waar. De leiders van de republieken van de Unie gaven kalm toe dat ze niets anders met de Sovjet-Unie konden doen. Dit was een realistische inschatting, want de USSR had economisch gefaald en was onmogelijk te hervormen. Maar zelfs degenen die destijds bereid waren te zeggen: ‘Laten we de Sovjet-Unie vermoorden’, hadden er in zekere zin spijt van, omdat velen van de nieuwe Russische elite zo’n een enorm rijk eigenlijk wel leuk vonden. Toen kwam Poetin aan de macht en formaliseerde het toen hij zei dat ‘de ineenstorting van de USSR de grootste geopolitieke catastrofe van de 20e eeuw was’. In plaats van toe te geven dat het een mislukt systeem was waar mensen bijvoorbeeld een veel lagere levensverwachting hadden dan in westerse staten, zag hij de ineenstorting van de USSR als een samenzwering van het Westen. Poetin creëerde dus daarmee fakenews, maar het werd waar omdat veel mensen erin geloofden. De reden waarom ze het geloofden kwam niet door een paar kwaadaardige mensen die dit verhaal uitwerkten, maar omdat ze erin wilden geloven. De Sovjet-Unie was een grote mislukking, maar niemand ziet zijn verleden graag als een grote mislukking.

Waarom heeft de herinnering aan de Sovjetontberingen dit niet voorkomen?
Iedereen wist dat het leven in de USSR erg zwaar was, maar aangezien de Sovjet-Unie de tweede supermacht was, kon je weliswaar niet trots zijn op het lijden, maar wel op het zijn van een supermacht. Deze Sovjet-grootheid heeft veel bloed gekost, inclusief het bloed dat tijdens de Tweede Wereldoorlog is vergoten. De overwinningscultus werd het andere belangrijke verhaal van de jaren negentig: ‘We werden vernederd, maar onze grootsheid blijft. Het zit in de oorlog, het zit in onze overwinningen.’ Tegelijkertijd kan men niet ontkennen dat de overwinning het resultaat was van de heldhaftige inzet van vele miljoenen soldaten, maar ook van Joseph Stalin, die het land leidde. Het is een feit dat je niet kunt beweren dat de overwinning van 1945 een hoeksteen van je geschiedenis is en tegelijkertijd zeggen dat Stalin niet deugt. Tenzij je de oorlog niet presenteert als de triomf van een grote mogendheid, maar als het symbool van verzet tegen een wrede agressie. In de jaren 1990 begonnen de Russische autoriteiten de interpretatie van de overwinning te gebruiken als een ‘Moskovische’ triomf, als een manier om het trauma van de ineenstorting te helen. Ik zou zeggen dat deze genezing giftig bleek te zijn. Het herstalinisatieproces werd versterkt door de imperiale structuur van de Sovjet-Unie en ook door de criminele elementen die in dat decennium aan de macht kwamen. Wat deze cluster van ideologieën voortbracht, daar hebben we momenteel mee te maken.

Hoe heeft de sluipende herstalinisatie de verspreiding van de dictatuurpraktijken uit het Sovjettijdperk in het hedendaagse Rusland beïnvloed? We zien dat er weer aangiftes worden gedaan, niet alleen onder politiedruk maar soms ook vrijwillig. De staat is op zoek naar spionnen en ‘buitenlandse agenten’. Er is strenge censuur ingevoerd en de propaganda is zeer sterk.
Bij de bespreking hiervan moet men rekening houden met de verhoudingen. Het aantal aanklachten tijdens het Stalin-tijdperk is niet vergelijkbaar met wat ons vandaag over Rusland wordt verteld. Als we het hebben over de Grote Terreur, dan zijn dat veertien maanden lang elke dag ongeveer 2.000 mensen die worden neergeschoten. Dit is absoluut ondenkbaar in het moderne Rusland. Bovendien waren de zuiveringen niet zo gebaseerd op aanklachtbrieven als we geneigd zijn te geloven. Mensen werden gedwongen te bekennen en anderen aan te klagen, zowel tijdens een openbaar proces als privé. Ze werden met deze bedoeling gemarteld. We weten ook dat ongeveer 800.000 mensen die tijdens de Grote Terreur zijn gedood, zijn neergeschoten op basis van geheime decreten per categorie, zoiets als quota. Als je een Poolse naam had, van Duitse afkomst was, lid was van de Orthodoxe Kerk, meer dan drie jaar veroordeeld was, in het verleden al door de Goelag was gereisd of anarchist was, kon je worden doodgeschoten. Het waren niet alleen aanklachten, maar ook een opruimactie van enorme omvang. Toen ik in de voormalige Sovjetarchieven werkte, waren er veel meer brieven waarin de gearresteerden werden verdedigd dan degenen die hen aanklaagden. Ze lazen allemaal in de trant van: ‘Je hebt mijn oom gearresteerd, maar hij is een volkomen onschuldige man. Waarom heb je dat gedaan?” Misschien zijn er sindsdien nieuwe archieven ontdekt, maar mijn zeer sterke indruk was dat de rol van aanklachten overdreven is. Van veel groter belang waren de geheime decreten die ik iedereen uitnodig om te lezen nu ze openbaar zijn gemaakt. Te beginnen met het decreet van juli 1937 en vervolgens de decreten over de ‘Poolse operatie’ en de ‘Duitse operatie’. Die leverden die aantallen slachtoffers op. Degenen die in de eerste categorie terechtkwamen, werden doodgeschoten, de tweede categorie werd naar de kampen gestuurd. Dit alles gebeurde administratief. Laten we zeggen dat ik een lokale NKVD-chef ben en een bevel krijg om in mijn stad 5.000 mensen van de eerste categorie en 10.000 van de tweede categorie te vinden om binnen twee maanden te worden gedeporteerd. Dus ik maak een lijst en realiseer me dat er niet genoeg namen op staan. Ik weet dat als ik het benodigde aantallen niet haal, ik de volgende ben vanwege sabotage. Dus begin ik mensen te martelen, bekentenissen uit ze te halen en te eisen dat ze me meer namen geven. Na de marteling zou de persoon zijn tantes, ooms en vrienden op deze lijst zetten en schrijven dat het allemaal Britse spionnen zijn. Dit was het echte repressiemechanisme in 1937-38.

De zoektocht naar ‘nationale verraders’ is momenteel duidelijk geïntensiveerd in Rusland. Op wetgevend vlak gebeurt dit bijvoorbeeld via de status van ‘buitenlandse agenten’ en ‘ongewenste organisaties’. Op het niveau van retoriek komt het tot uiting in de uitspraken van Poetin over ‘al dit uitschot’ dat probeert de samenleving te splitsen. In zo’n informatieveld is het moeilijk om niet aan het Sovjettijdperk te denken. Hoe verscheen de categorie ‘vijand van het volk’ in de USSR en hoe werkte deze indeling?
De categorie ‘vijand van het volk’ komt in elke oorlog ter sprake. Tijdens de Eerste Wereldoorlog waren de Europese landen in de greep van de angst voor vijandelijke agenten. Stalin was een bolsjewiek, dus een man die zelfs in vredestijd oorlog voerde. Daarom zag hij overal verraders die de opbouw van het socialisme in de weg stonden. Vanuit dit oogpunt wordt de Sovjet-ervaring in het tijdperk van Stalin een geradicaliseerde versie van de gemeenschappelijke Europese ervaring tijdens de Eerste Wereldoorlog. Je moet mobiliseren om te overwinnen. Voor Stalin betekende overwinning socialisme. Hoe dichter je bij het socialisme staat, hoe gevaarlijker de vijanden, aangezien ze zien dat je overwinning eraan komt. Dus werd het label ‘vijand van het volk’ gebruikt als propagandamiddel. Zo bestempelden ze mensen die zogenaamd gevaarlijk waren en vernietigd moesten worden.

Konden mensen niet op de hoogte zijn van de repressie, bijvoorbeeld als ze niet onder de decretale categorieën vielen of apolitiek waren?
De overgrote meerderheid wist van de repressie. Niet iedereen die naar de Goelag ging, bleef daar. Velen keerden terug naar huis. Gedurende een periode van meer dan 20 jaar (1930-1953) hadden in totaal ongeveer 35 miljoen mensen, op een bevolking van 170 miljoen, op de een of andere manier te maken gehad met repressie. Velen stierven, maar een zeer aanzienlijk percentage heeft het systeem overleefd. De meeste mensen wisten niet waarvoor je gevangen kon worden gezet omdat de inhoud van de geheime decreten pas veel later bekend werd. Maar het was ook onmogelijk om niet te weten dat dit gebeurde.

In welke mate komt deze angst voor plotselinge arrestatie overeen met wat activisten, die zich in Rusland tegen de oorlog verzetten of op de lijst van ‘buitenlandse agenten’ staan, zich nu voelen?
Als ik in hun plaats zou staan, zou ik doodsbang zijn. Daarom geloof ik de opiniepeilingen niet. Natuurlijk is de situatie nu anders. Het is onwaarschijnlijk dat mensen op zo’n massale schaal plotseling worden weggevoerd, gemarteld en vermoord. Maar de angst is hetzelfde. Ik denk dat er in de USSR korte momenten waren waarop de bevolking hoopte op echte verbeteringen. In de eerste naoorlogse jaren, rond 1944 tot 1946 bijvoorbeeld, bestond de hoop dat de overwinning tot een open samenleving zou leiden. Maar met de hongersnood en nieuwe arrestaties verdween deze hoop en heerste er angst totdat Stalin stierf. Ik geef mijn studenten altijd het voorbeeld van de omvang van de dingen binnen slechts twee weken nadat Stalin stierf. Het eerste miljoen mensen uit de kampen werd vrijgelaten omdat iedereen wist dat dit onhoudbaar was. Dit was een gevolg van de uitgebreide amnestieverlening door Lavrentiy Beria op 27 maart 1953, waarbij 1.201.738 mensen werden vrijgelaten.

Aan de andere kant zien we dat er in het moderne Rusland geen zuiveringen plaatsvinden onder de elites, zoals het geval was in de tijd van Stalin. Waarom had de repressie toen invloed op de elites en nu niet?
Ik denk dat dit wordt verklaard door de grootheidswaanzin van Poetin. Hij herbouwde de Russische staat en is nu 23 jaar aan de macht. Iedereen die een leidinggevende functie kreeg, werd door hem aangesteld. Iedereen is hem iets verschuldigd. Ik denk dat Poetin voelt dat zijn greep op de Russische elite erg sterk is. Stalin kon daar in 1931-1934 niet zo zeker van zijn, omdat de elite om hem heen de leninistische elite was. Poetin staat dus dichter bij een naoorlogse Stalin in 1945 en kan er zeker van zijn dat de elite niet tegen hem in opstand zal komen. Denk anderzijds aan Michail Chodorkovski. Hij werd in de gevangenis gezet en daar vastgehouden zonder aanklacht. Mensen weten dit. Sinds het begin van zijn bewind heeft Poetin zeer selectief bruut geweld gebruikt. Velen in de Russische topelite zien liever dat Poetin dood is, hetzelfde lot dat veel topstalinisten hadden gehoopt voor Stalin in 1952.

Wat was Stalins houding tegenover Oekraïne? Is het vergelijkbaar met de houding van Poetin?
Er zijn overeenkomsten en verschillen. Voor de jonge Stalin was Rusland niet een enkele natie, maar meer een soort Europa. Een continent dat door veel verschillende mensen werd bewoond. Dit lijkt erg op wat Poetin nu zegt over de ‘Russische wereld’ en dat ‘veel naties zich verzamelden rond het grote Russische volk’.

Dat lijkt erg op de woorden op de banner: ‘Ik ben Kalmyk, maar vandaag zijn we allemaal Russen!’
Precies. In 1932 werden de Sovjet-Oekraïeners de Oekraïners die Stalin niet wilde. Hij wilde ‘zijn eigen Oekraïners’. Dus het idee was om ze te herschikken, ze in ‘goede” Oekraïners’ te veranderen. Om dit te doen, veroorzaakte Stalin niet alleen de grote Oekraïense hongersnood, die miljoenen het leven kostte. Volgens het Instituut voor Demografie en Sociale Studies van de Nationale Academie van Wetenschappen van Oekraïne bedroeg de extra sterfte in 1932-1934 3,9 miljoen mensen. Hij vernietigde ook de hele Oekraïense communistische en intellectuele elite. Mykola Skrypnyk, een prominente Oekraïense partijfiguur en persoonlijke vriend van Stalin, verzette zich tegen zijn beleid in de Oekraïense Sovjetrepubliek en pleegde in deze periode zelfmoord. Interessant is dat in 1939, toen Stalin het Molotov-Ribbentroppact initieerde en Polen binnenviel, hij dezelfde logica gebruikte die tegenwoordig wordt gebruikt, door de aanval een ‘speciale militaire operatie’ te noemen en geen oorlog, aangezien de USSR naar verluidt Oekraïense gebieden aan het heroveren was.

Zien we hier parallellen met de manier waarop Poetin naar Oekraïne kijkt?
Ik denk dat Poetin de Wit-Russen en Oekraïners ziet als lokale manifestaties van het Russische volk. Ze kunnen alleen als aparte groepen bestaan als ze zich goed gedragen. Als ze zich slecht gedragen, moeten ze gestraft worden. Er is dus een zekere overeenkomst in de houding van Poetin en Stalin ten opzichte van Oekraïne, hoewel die uit een andere context komt. In zekere zin is Poetin meer een oorspronkelijke Russische nationalist, wat te zien is aan zijn nauwe band met de Russisch-Orthodoxe Kerk. Voor de Russisch-Orthodoxe Kerk is het onmiskenbaar dat Oekraïners, Wit-Russen en Russen één volk zijn.

Wat onderscheidt de Oekraïense hongersnood van 1932-1933 van andere hongersnoden in de USSR en waarom beschouwen Oekraïne en andere landen het als een genocide?
Hoe meer we de Sovjetgeschiedenis bestuderen, hoe meer we leren over de hongersnoden die haar teisterden. We wisten dat er na de burgeroorlog in 1921-1922 een grote hongersnood heerste die zowel door politieke factoren als door het weer werd veroorzaakt. We wisten dat er een enorme hongersnood heerste in de vroege jaren 1930 en ook na het einde van de Tweede Wereldoorlog, in 1946-1947. We weten nu dat er in het begin van de jaren dertig minstens vijf of zes hongersnoden van vergelijkbare maar verschillende aard waren. Het eerste epicentrum lag in Kazachstan. In 1931 stierven veel nomadische Kazachen van de honger omdat hun kuddes werden weggevoerd om te voorzien in vleesrantsoenen voor het leger en de steden. Er was een vreselijke hongersnood in de Duitse Wolga-regio, op het platteland van Kuban en in de Noord-Kaukasus. Gedeporteerde koelakboeren stierven massaal van honger in 1931 en 1932. De specificiteit van de Oekraïense hongersnood is dat het een straf was. Kazachstan leed omdat de Sovjetstaat vlees nodig had, dat uit de republiek werd gehaald zonder zich veel zorgen te maken over wat er met de mensen daar zou gebeuren.
Met betrekking tot Oekraïne was Stalin echter van mening dat het nodig was de Oekraïense boerenstand te breken en de nationaal-communistische elite te vernietigen die van 1922 tot 1932 over Sovjet-Oekraïne heerste. Hiervoor was de Holodomor een geschikt hulpmiddel. Daarom denk ik dat de term ‘genocide’ kan worden gebruikt, ook al is genocide een juridische categorie, dus het is moeilijk te gebruiken voor historici omdat het duidelijke criteria impliceert. Maar als je die terminologie gebruikt, was de hongersnood in Kazachstan ook genocide, die het leven kan hebben gekost aan een derde van de bevolking van de republiek, waardoor de Kazachse manier van leven op de rand van vernietiging kwam te staan.
In zekere zin zien we nu, hoewel op veel kleinere schaal, een parallel met de ‘denazificatie’ waarmee Poetin de oorlog rechtvaardigt. Aan het begin van de oorlog verwachtte Poetin dat de Oekraïners blij zouden zijn met de komst van de Russen. Er zouden maar een paar duizend ‘verraders’ of ‘nazi’s’, of hoe je ze ook wilt noemen, zijn. Ze zouden worden gedood of gedwongen te vluchten. De rest van de Oekraïners zou de Russen verwelkomen en gelukkig zijn. Maar de Oekraïners verzetten zich en plotseling bleek dat er geen duizenden, maar miljoenen ‘verraders’ waren. Op een gegeven moment werd het onmogelijk om te discussiëren en na een korte discussie over hoe miljoenen ‘verraders’ massaal heropgevoed konden worden, werd het onderwerp in feite geschrapt. De volgende stap was echter vergelijkbaar met de methoden van Stalin, hoewel voorlopig in ieder geval niet zo bloederig. Wil je geen Rus zijn? Wil je niet bij ons zijn? Dan zul je lijden en sterven in de winter zonder verwarming en elektriciteit, omdat we je energie-infrastructuur bombarderen.

Welke rol speelt de hongersnood in Oekraïne in het Russische historische beleid en de hedendaagse Russische samenleving? De Russische staat erkent officieel niet dat het genocide was.
Het idee om het als genocide te erkennen werd in de jaren negentig op officieel niveau verworpen, hoewel de discussies toen open waren. Ik herinner me dat ik er zeer beschaafde discussies over had met mijn Russische collega’s. Ze ontkenden niet dat er hongersnood heerste, dat miljoenen mensen stierven in Oekraïne, maar ze benadrukten altijd dat het een Sovjet-brede tragedie was, dat het niet specifiek was voor Oekraïne, voor Kazachstan, voor de Kuban-regio. In zekere zin is dit natuurlijk logisch. Begin jaren dertig leed iedereen. Maar de Russische samenleving weigert de specificiteit en eigenaardigheid van deze gevallen en de veel grotere catastrofe te zien, omdat het zou hebben gesuggereerd dat de Oekraïners op de een of andere manier anders waren.

Waarom is volgens u de herinnering aan repressie niet de basis geworden voor de opbouw van een post-Sovjetmaatschappij? Zelfs in geschiedenislessen op school wordt de Grote Terreur meestal verdoezeld.
Voor het grootste deel komt dit doordat de periode van de jaren dertig en veertig in de Russische geschiedschrijving en het geschiedenisonderwijs is vervangen door de Grote Patriottische Oorlog en de overwinning daarin. Dit wil niet zeggen dat de autoriteiten niet erkennen dat de terreur heeft plaatsgevonden. Er staat een monument voor de slachtoffers van politieke onderdrukking in het centrum van Moskou. Poetin steunde zelf de installatie ervan en woonde samen met Dmitry Medvedev de begrafenis van Solzjenitsyn in 2008 bij. Poetins retoriek heeft de kenmerken van een breed scala aan ideologieën. Het is een hybride en hybriden kunnen zeer agressief en gevaarlijk zijn.
Sinds 1991 zijn er echte gevechten om de herinnering aan de gang in Oekraïne. Een aanzienlijk deel van zowel de historici als de gewone burgers is van mening dat de Holodomor de hoeksteen zou moeten zijn van het historische beleid van Oekraïne als nieuwe staat. In Rusland duurde zo’n actieve strijd om de herinnering niet lang, omdat het opbouwen van een herinnering rond de overwinning in de oorlog de eenvoudigste en meest voor de hand liggende oplossing was. In de jaren negentig had ik een gesprek met de inmiddels overleden oprichter van Memorial en hij vertelde me dat men had kunnen proberen het historische beleid van Rusland op verschillende periodes en figuren te baseren, bijvoorbeeld Peter de Grote, Alexander Kerensky of de sociaal-revolutionairen. Dit zou echter niet zijn aangeslagen bij de bevolking, omdat de echte legitimering van Rusland onvermijdelijk in 1945 plaatsvindt.

Hoe werd de dictatuur van Stalin in de samenleving waargenomen?
De perceptie van Stalin door de samenleving van zijn tijd moet in twee fasen worden verdeeld: voor de oorlog en erna. Voor de oorlog was Stalin een uiterst impopulair figuur. Er was zelfs een geheim decreet dat hem verbood door de stad te lopen uit angst voor moordpogingen. Hij wist dat hij zelfs binnen de partij een hekel had en dat 80% van de bevolking, dus de boeren, hem haatte omdat hij in feite een nieuwe lijfeigenschap had opgelegd. De overwinning in de oorlog maakte hem tot een leider in de ogen van een groot aantal mensen, dus het verschil tussen vóór 1941 en na 1945 is serieus. Natuurlijk werd hij niet geaccepteerd door de bevolking van West-Oekraïne, de moderne Baltische staten en andere onder dwang geannexeerde gebieden, en de ‘gestrafte volkeren’. Maar hij verdiende populariteit onder de nieuwe imperiale bureaucratie die hij creëerde. Stel je voor dat je een niemand bent uit een Russische stad en wordt aangesteld als hoofd van een Tsjechische of Hongaarse stad. Dus Stalin werd populair onder de elites na de Tweede Wereldoorlog. Tegelijkertijd vreesden de elites hem. Dat is de enige verklaring waarom ze besloten pas in 1956, drie jaar na zijn dood, openlijk te verklaren wat een monster hij was

Welke effecten van Stalins dictatuur waren na zijn dood in de samenleving te zien?
Na de dood van Stalin veranderde er veel in de samenleving. In zekere zin kwamen de ‘goede tijden’. Aan het einde van de jaren vijftig en het begin van de jaren zestig was er minder repressie, hoewel er geen vrijheid was. Mensen werden nog steeds gevangengezet, ook wegens afwijkende meningen. Maar gedurende vijftien of twintig jaar koesterde het Sovjetvolk hoop, die in 1968 eindigde met de invasie van Tsjecho-Slowakije. Later, in de jaren zeventig en tachtig, werd de situatie veel gecompliceerder. Ik zou zeggen dat het was alsof de USSR twee levens had geleefd. Een van hen was erg taai, afschuwelijk; de andere had in verhouding positieve aspecten. Tegenwoordig proberen mensen niet in het moeilijkere deel te kijken. Herinnering is een politieke constructie. Het hangt sterk af van wat je omringt: waar je je opleiding volgt, wat je op tv kijkt, wat je leest.

Denk je dat de mechanismen van dictatuur die toen werden gebruikt effectief kunnen zijn in het Rusland van Poetin? Ik bedoel de methoden, niet de schaal.
We kunnen zoeken naar overeenkomsten tussen Stalin en Poetin, maar het is erg moeilijk om deze vraag te beantwoorden. Net als Stalin houdt Poetin van geschiedenis, praat erover, schrijft er artikelen over. Beiden hebben het Westen als hun primaire doelwit gekozen. Beiden hebben van Rusland het centrum van hun eigen wereld gemaakt. Maar we hebben het over verschillende tijdperken. Poetin heeft al in vrijheid geweld gebruikt. Onthoud wat hij deed in Tsjetsjenië. Wat hij nu in Oekraïne doet, is ook verschrikkelijk voor Rusland en overduidelijk nog verschrikkelijker voor Oekraïne. Ik denk dat veel Russen weten dat dit rampzalig is voor Rusland. Stalin is nu een belangrijke conflictueuze figuur voor Poetin. Hij heeft herhaaldelijk positief gesproken over Solzjenitsyn en ontmoetingen met hem gehad. Poetin moet zich er daarom van bewust zijn dat Stalin de Russische boerenstand, de Russisch-Orthodoxe Kerk, de Russische cultuur en de Russische intelligentsia heeft vernietigd. Wat tegenwoordig echter belangrijker is voor Poetin, is dat Stalin de ‘Russische wereld’ vertegenwoordigt en de wedergeboorte van een imperium.

Dit item was geplaatst door Muis.