KERSTMIS IN DE LOOPGRAVEN
Toen de Eerste Wereldoorlog in augustus 1914 uitbrak werd dit in bijna alle landen toegejuicht. Het zou een korte en beperkte oorlog worden en beide kanten waren er ook van overtuigd dan het voor hen een glorieuze overwinning zou worden. Kreten als ‘Home by Christmas’ en ‘Terug voordat de bladeren vallen’ typeren de algehele stemming in de begindagen van de oorlog.In de eerste weken rukten de Duitsers met verbluffende snelheid op, maar al snel werd de opmars tot stilstand gebracht: het Belgische verzet bleek hardnekkiger dan verwacht, men kreeg logistieke problemen en de Duitse legerleiding besloot de plannen om te gooien. In de tweede week van september liep het Duitse offensief vast bij de Marne, langs de Aisne werden door de Duitse soldaten de eerste loopgraven aangebracht. Door de aanhoudende regen veranderden de Belgische en Noord-Franse slagvelden langzaam in een grote modderpoel met alle gevolgen van dien: geweren weigerden dienst omdat ze vol met modder en water zaten, in de loopgraven stond men vaak tot aan de knieën in het water. Al snel kregen de soldaten er een heleboel nieuwe vijanden bij: vermoeidheid, reumatiek, “trench foot”, koudvuur, onderkoeling en bevriezing. Ook had men constant te maken met luizen en ratten. Na de slag bij de Marne probeerde het Duitse leger de Kanaalkust bereiken, maar de poging door de geallieerde linie heen te breken strandde in het modderlandschap van Noord-België. Bij Ieper konden de Engelsen de Duitse troepen tegenhouden, waardoor de weg naar Calais was afgesloten. De frontlijn werd nu statisch en zou in vier jaar tijd nauwelijks veranderen. Het loopgravenstelsel kwam nu tot stand.
Tussen veel Britse en Duitse soldaten, die al geruime tijd op dezelfde plaats gestationeerd waren ontstond langzaam een filosofie van ‘leven en laten leven’, dit tot grote ergernis van de hogere officieren. Op bepaalde tijden van de dag, bijvoorbeeld tijdens de maaltijden of tijdens een verkenningstocht in Niemandsland, werd er niet op elkaar geschoten: ‘Alle patrouilles, zowel Engelse als de Duitse, zijn zeer afkerig van het principe van de glorieuze dood, dus als we elkaar tegen het lijf lopen, doen we maar alsof de ene patrouille uit levieten bestaat en de andere een barmhartige Samaritaan is, en lopen we zonder iets te zeggen langs elkaar heen. Elkaar met bommen bestoken zou voor beide partijen een nutteloze schending zijn van de ongeschreven wetten, die de verhoudingen bepalen tussen twee strijdende partijen’.
Gedurende de maanden november en december zouden er, mits op gehoorsafstand van elkaar, steeds meer contacten tussen beide zijden komen. Zo werd er over en weer naar elkaar geroepen. In het begin waren deze vaak patriottische leuzen of oproepen om naar huis te gaan. Maar soms ging het ook over “gewone” dingen zoals het weer of het eten. Zo riep een Saksische soldaat op 10 december naar de Britse soldaten die er tegenover zaten dat ze het zat waren en de Duitse vlag halfstok hadden gehangen. Een Britse soldaat riep terug en bood rum en gin aan als troost. De Saksische soldaat antwoordde hierop dat zij in de loopgraven alleen champagne dronken. Soms werd er ook over en weer geruild tussen de loopgraven. Dan werden er bijvoorbeeld blikken met vlees geruild voor helminsignes, het probleem was alleen vaak dat de spullen in Niemandsland bleven liggen en geen van beide zijden als eerste zijn spul op wilde halen. Deze vriendschappelijke contacten tussen de beide zijden zouden de basis vormen voor de kerstvrede van 1914.
De pogingen van de paus en de Amerikaanse senaat om beide zijden te bewegen gedurende de kerstdagen een wapenstilstand in acht te nemen werden door beide zijden verworpen. Men vertrouwde elkaar niet en de oorlog ging in alle hevigheid door. Maar op 24 december 1914 begon de temperatuur ineens flink te dalen wat er voor zorgde dat het water in de loopgraven bevroor en de modder hard werd. Na maanden in die modder vast gezeten te hebben, was het een hele opluchting om er (even) van verlost te zijn. Hier en daar begon het zelfs te sneeuwen, wat weer zorgde voor een opgelaten stemming onder de soldaten. Op sommige plaatsen in de Duitse loopgraven verrezen spontaan heuse kerstbomen met kaarsjes en al. Ook werden er hier en daar grote vuren aangestoken. Diezelfde dag was er van het hoofdkwartier in St.Omer een boodschap gekomen met de volgende tekst: ‘It is thought possible that the enemy may be contemplating an attack during Xmas or New Year, special vigilance will be mantained during these periods’.
Aan geallieerde zijde werden de vuren dan ook gezien als een voorbereiding op een aanval. Er werd alarm geslagen en men bereide zich voor op de aanval. Maar in plaats van bommen en kogels hoorden de Engelsen geschreeuw uit de Duitse linies komen: ‘Engelse soldaten, Engelse soldaten, gelukkig kerstfeest. Waar zijn jullie kerstbomen?’ Duitse en Britse soldaten ontmoeten elkaar in niemandsland tussen de loopgraven en uit de loopgraven steef een gezang op, “Stille Nacht heilige Nacht” en “Es ist ein’ Ros’ entsprungen”. Na een tijdje beantwoordden de Engelsen deze liedjes met applaus of eigen kerstliedjes. Langzamerhand hield het schieten op en klommen de mannen half uit de loopgraven. Er werden over en weer kerstwensen geschreeuwd.
De echte ontmoetingen begonnen later op de avond toen de meest stoutmoedige soldaten van beide zijden over Niemandsland liepen naar de vijandige linie. Langzamerhand kropen steeds meer soldaten uit de loopgraven en namen een kijkje bij de “overburen”. Het gerucht spreidde over de hele frontlinie in België en Noord-Frankrijk en toen het ochtend werd en de zon door de mist brak, stonden vele soldaten en officieren van beide zijden in Niemandsland met elkaar te praten of te drinken. Hier en daar werd ook samen gegeten en gezongen. In een brief aan zijn moeder beschrijft luitenant Dougan Chater de gebeurtenissen van Eerste Kerstdag: ‘About 10 o’clock this morning I was peeping over the parapet when I saw a German waving his arms, and presently two of them got out of their trenches and some came towards ours. We were just going to fire when we saw they had no rifles so one of our men went out to meet them and in about two minutes the ground between the two lines of trenches was swarming with men and officers of both sides, shaking hands and wishing each other a happy Christmas’.
Soms werden deze samenkomsten door officieren aangemoedigd uit strategische overwegingen. Een kijkje in de loopgraaf van de vijand kon bij het uitstippelen van de strategie misschien wel van pas komen. Maar de meeste soldaten trokken op eigen initiatief naar Niemandsland. Er werden ook cadeaus aan elkaar gegeven. De Duitsers gaven de Engelsen en Fransen bier, chocolade, sigaretten en ook hele andere zaken zoals handschoenen en borstels. De Engelsen gaven de Duitsers “Christmas pudding” en whisky. Er werd ook veel geruild. Tussen beide zijden werden afspraken gemaakt over het begraven van de slachtoffers en hier en daar werden ook gezamenlijke plechtigheden gehouden. Zo werd bij een begrafenis Psalm 23 zowel in het Duits als Engels gelezen.
In sommige bronnen is zelfs sprake van een voetbalwedstrijd die gespeeld werd tussen Duitsers en Engelsen en natuurlijk wonnen de Duitsers: 3-2. Johannes Niemann beschrijft deze voetbalwedstrijd: ‘Later a Scottish soldier appeared with a football which seemed to come from no where and a few minutes later a real football match got underway. The Scots marked their goal mouth with their strange caps and we did the same with ours. It was far from easy to play on the frozen ground, but we continued, keeping rigorously to the rules, despite that it only lasted an hour and that we had no referee. A great many of the passes went wide, but all the amateur footballers, although they must have been very tired, played with hugh enthusiasm.’
Op een andere plaats langs het front gebeurde er ook iets bijzonders, er verscheen ineens een haas in Niemandsland: ‘All at once Germans came scurrying from their trenches and British from theirs, and a marvellous thing happened. It was like a football match, the hare being the football , the grey tunicked Germans at one side, and the kilted “Jocks” the other. The game was won by the German who captured the prize. But more was secured than a hare – a sudden friendship had been struck up, the truce of God had been called, and for the rest of Christmas day not a shot was fired along our section.’
Er werden ook sneeuwballengevechten gehouden in Niemandsland, bij een zo’n gevecht ging het even mis toen een Duitser een steen in een sneeuwbal had gedaan en daar een Engelse soldaat mee in het oog had geraakt. Maar nadat deze zijn excuses had aangeboden, was alles weer goed. De meeste van deze verbroederingen vonden plaats tussen Engelsen en Duitsers – de meeste niet afkomstig uit Pruisen – in België en Noord-Frankrijk. Er wordt geschat dat ongeveer twee derde van de troepen betrokken waren bij de kerstvrede. Op andere plaatsen aan het westelijk front werd gewoon gevochten, zij het in mindere mate dan normaal. Ook tussen Fransen en Duitsers was er hier en daar verbroedering, maar gegevens hier over zijn eenzijdig omdat Franse verslagen hiervan ontbreken en er alleen Duitse verslagen zijn over deze gebeurtenissen. De Franse pers mocht er ook niets over schrijven, terwijl de Engelse pers dit wel deed. In sommige plaatsen bleef de vrede tot en met Nieuwjaarsdag gehandhaafd, terwijl er ook plaatsen waren waar het halverwege januari nog stil was.
Er zijn verschillende redenen voor deze spontane kerstpauzes aangevoerd. De eerste is dat de stemming onder de soldaten flink was veranderd. In augustus 1914 waren ze met groot enthousiasme en optimisme aan de ‘frische fröhliche Krieg’ begonnen, maar al snel was dat uitgelopen in de desillusie van statische loopgraven vol met modder, water en verschrikkingen. Er ontstond op vele plaatsen langs het westelijk front een soort ‘leven en laten leven’-systeem met onofficiële en ongeschreven regels om het leven in de loopgraven iets dragelijker te maken. Dit kwam rond de kerstdagen van 1914 tot een climax met de spontane verbroederingen langs het front. Een andere verklaring wordt gezocht in een probleem met discipline en moraal van de soldaten. Zij zouden, nadat het front was vastgelopen, het nut van de oorlog niet meer zien. De kerstvrede kan zo als een vorm van muiterij gezien kunnen worden. De legerleiding zag dit ook als zodanig. Voor de soldaten was dit echter geen muiterij of een breuk met de discipline, de meesten zagen dit gewoon als een korte pauze, om te herstellen van de verschrikkingen van de voorgaande maanden. Sommige historici zien de kerstvrede als een ‘sportieve geste’ van beide zijden, het was voor vele soldaten ‘not done’ om met de kerst te vechten. ‘To be a sport’ hield in dat men een gentleman was, een moedig en goed mens. In het Victoriaanse tijdperk waren de Britten geobsedeerd geraakt door de sport en gebruikten zij de sportethiek ook om de regels te vormen voor sociale omgang. Ook de hele oorlogvoering werd bezien in het licht van de sport: ‘The war was a game, deadly earnest, to be sure, but a game nevertheless’. De Duitsers keken er op precies dezelfde manier tegenaan. De voetbalwedstrijd, de jacht op de haas en het sneeuwballengevecht laten het sportieve karakter zien van de verbroedering. Een andere verklaring die hier nauw mee samenhangt had te maken met cultuur en beschaving. Beide zijden wilden maar al te graag aan elkaar laten zien dat zij beschaafder waren dan de ander door tijdens de kerst de wapens neer te leggen en elkaar de hand te schudden.
Of de kerstvrede nou voortkwam uit een verlangen naar een adempauze, uit ongehoorzaamheid, door sportief en/of beschaafd gedrag of misschien wel uit alle redenen, de vrede blijft een bijzondere plaats innemen in de geschiedenis van de Eerste Wereldoorlog. Vooral omdat het een einde van de oude wereld inluidde. Na deze kerstvrede werd de oorlog alleen maar gruwelijker en het is voor veel mensen na 1914 en zeker na 1945 moeilijk te vatten dat er zoiets kon bestaan als een spontane verbroedering tussen de rivalen. De 20ste eeuw begon pas echt na januari 1915 toen de idealen en ideeën uit de negentiende eeuw en vooral die van augustus 1914, na nog enkele stuiptrekkingen, dood waren.
MUIZENEST 
Deze verbroedering ontbreekt nu op de huidige gevechtsplekken.
Terrorisme heeft een andere ethiek in het oorlog voeren.
Bezorgde groet,
LikeLike