MUIZENEST

Willem Santema (Scharnegoutum, 2 maart 1902 – Vught, 10 augustus 1944) werd geboren als tweede zoon van boer op het Friese platteland. Hij volgde de Mulo in Sneek, werkte daarna een tijd bij zijn vader op de boerderij en haalde in 1921 een diploma aan de Rijkslandbouwwinterschool te Leeuwarden. In 1926 trouwde hij met Tryntsje Atsma uit het naburige Oppenhuizen. Aanvankelijk betrokken het jonge echtpaar een boerderij in Scharnegoutum, maar in 1932 begonnen ze samen een radiozaak. Santema was in de jaren twintig een enthousiaste radiopionier; samen met broer Pier knutselde hij een radiotoestel in elkaar. Hij was lid van het provinciaal comité van de NCRV en hield regelmatig radiolezingen. In de jaren dertig kwam hij diverse keren in Hitler-Duitsland, waar hij het nationaalsocialisme van nabij zag en zijn afschuw daarover ventileerde in artikelen, onder meer in het orgaan van de Christelijke Werkmansbond waarvan hij hoofdbestuurslid was. Dit had wel tot gevolg dat zijn naam op de zwarte lijst van de Duitse staatspolitie terecht kwam, zodat hij voor de oorlog al niet meer veilig in Duitsland kon reizen. Santema was ook, zoals het een Fries betaamd,een verwoed schaatser. Vijf keer voltooide hij de Elfstedentocht, het laatst in 1942. Santema verhuurde ook auto’s, soms met zichzelf als chauffeur. Dat leverde soms mooie reisjes op, zoals in 1934 toen hij dominee W.A. Dekker en diens vrouw naar Hongarije reed, waar de dominee een eredoctoraat in ontvangst nam. Santema schreef over de reis een verslag, dat onder de titel Per B-2001 naar het randje van de Balkan in twaalf delen verscheen in het tijdschrift Land en Volk. In zijn reisverslag waarschuwde Santema tegen het nieuwe regime in Duitsland. Voor degenen die de Friese taal machtig zijn is hier een recensie te lezen van Henk van der Veer. Vlak voor de Tweede Wereldoorlog verhuisden Santema naar Sneek, waar ze hun elektrotechnische bedrijf voortzetten en uitbreidden met een tweede vestiging. Santema werd in 1939 lid van de gemeenteraad van Sneek, nadat hij van 1931 tot 1938 gemeenteraadslid geweest was van Wymbritseradeel, beide keren voor de CHU.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog was Santema een van de oprichters van de Verzetsgroep Lever, een kleine verzetsgroep uit Sneek rond de familie Lever. De kern van deze verzetsgroep werd gevormd door Willem Santema, Hendrik Jakob Lever sr. (1891-1945) en diens drie kinderen Jan Lever (1922-1944), Hendrik Jakob Lever jr. (1923-1944) en Meta Lever (1928). Daarna telde de groep nog drie leden: Willem Stegenga, Jan de Rapper en Dirk J. Brouwer. In 1942 de vier leden uit het gezin Lever gearresteerd en overgebracht naar de gevangenis in de Euterpestraat in Amsterdam. Na een maandje werden ze echter weer vrijgelaten. Jan Lever, de oudste zoon van de boekhandelaar Hendrik Lever sr., werkte aanvankelijk in de winkel van Willem Santema en ging later aan de slag als directeur bij de radiocentrale in Sneek. Van die term ‘directeur’ moet men zich al te grote voorstelling maken. De radiocentrales bestonden uit een landelijk netwerk van jongelui die het bouwen en gebruiken van ‘de draadloze omroep’ promoten en daartoe handelde in allerlei apparatuur en onderdelen. Jan Lever had simpelweg zo’n handeltje in Sneek. Het stelde hem echter in staat het hele land door te reizen, wat een prima dekmantel was voor zijn werk als verspreider van illegale bladen als Vrij Nederland en Trouw. Na de april-meistaking in 1943 werden radio’s verboden en ging de Verzetsgroep Lever zich via de verzetskrant BBC-Nieuws richten op het informeren van mensen. Bij een inval van de Sicherheitsdienst in het ouderlijk huis, tevens hoofdkwartier van de groep, in de nacht van 16 op 17 november 1943 werden Lever sr., zijn dochter Meta en de Joodse onderduikster Rosa IJzerman gearresteerd. Meta werd al na enkele dagen vrijgelaten, de beide anderen zouden in concentratiekampen om het leven komen. Enkele anderen wisten  over de daken van naastgelegen woningen te vluchten. Jan Lever kwam terecht in Groningen, waar hij zich aansloot bij de Knokploeg Slochteren. Op 21 juli 1944 was hij als lid van deze groep betrokken bij een overval op het distributiekantoor van Slochteren. De ambtenaren en bezoekers van dit pand werden opgesloten, maar een van de ambtenaren had een reservesleutel, wist te ontsnappen en alarmeerde de Duitse instanties. Tijdens de vlucht uit het distributiekantoor kwamen de 21-jarige Jan Lever en een ander lid van de knokploeg in een vuurgevecht om het leven;  het derde lid van de knokploeg overleed later in concentratiekamp Sachsenhausen. Hendrik Lever jr. dook na de inval van de Sicherheitsdienst onder bij een veehouder, maar werd daar later met een andere ondergedoken verzetsstrijder gearresteerd. Beiden stierven in 1944 voor het vuurpeloton in Kamp Vught. Op het graf van Jan Lever op de Algemene Begraafplaats in Sneek is een herdenkingsmonument voor de familie Lever, aan hun oude woning hangt een herinneringsplaquette en in de stad is een straat naar hen vernoemd, de Famylje Leverstrjitte.

Ook Willem Santema wist te vluchten en verhuisde in januari 1943 naar Amsterdam. Hij nam de schuilnaam Ype Brandsma aan en kwam zogenaamd uit Workum. Hij werd een verspreider van het illegale blad Trouw, en was in april 1943 een van de oprichters van de Raad van Verzet. Op 23 december 1943 werd Santema door de Sicherheitsdienst gearresteerd in ‘Ons Huis’, zoals een bovenverdieping aan de Ruysdaelstraat in Amsterdam werd genoemd. Daar werd stiekem naar de verboden zenders Radio Oranje en BBC geluisterd, waarna het nieuws in het illegale blad Radio Londen werd gepubliceerd. Een groot aantal leden van de Trouw-groep werd gearresteerd en overgebracht naar kamp Haaren en later naar kamp Vught. Santema schreef hier tijdens zijn gevangenschap diverse verzen, die nog tijdens de bezetting illegaal werden gepubliceerd. Op zaterdag 5 augustus 1944 werden 24 verzetsstrijders voorgeleid bij het Polizeistandgericht en ter dood veroordeeld. Een verzoek om gratie voor Santema door dominee Dekker, die van die reis naar Hongarije, mocht niet baten. Op 9 augustus 1944 werd het vonnis in de landelijke dagbladen gepubliceerd, op dezelfde dag al werden zes man in Kamp Vught gefusilleerd. De rest van de groep, minus eentje die wel strafvermindering had gekregen, werden een dag later voor het vuurpeloton gezet. Willem Santema ontving postuum het Verzetskruis. In de jaren zestig werd in Sneek een straat naar hem vernoemd. De al genoemde Sneker onderwijzer Henk van der Meer publiceerde in 1990 samen met een neef van Santema een boekje om Santema. In juli 2019 werd bekend gemaakt dat de historicus Peter Bak een uitgebreide biografie over Willem Santema in de maak heeft. De eerste regel van zijn eerste gedicht uit kamp Haaren is de werktitel van Baks biografie: ‘Door de tralies schijnt de zon’. Bak schreef meerdere boeken over verzetsblad Trouw en een boek over Kamp Haaren (1941-1944). Bak: ‘Willem Santema intrigeert me vanwege zijn moed en veelzijdigheid. Moed om na 1940 in het verzet te gaan, maar ook moed om buiten zijn levensbeschouwelijke kring te treden. Hij had een hekel aan hokjesdenken; jezelf opsluiten in je eigen gelijk was hem vreemd. Het maakte hem in het “verzuilde” verzet tot een bijzondere figuur.’