MUIZENEST

Gisteren aandacht geschonken aan de historische ontwikkeling van het Valleikanaal. Hieronder eerst een beschrijving over het kanaal die in 1998 werd geplaatst in De Volkskrant, als onderdeel van een serie columns over bijzondere waterwegen. Daaronder een kleine fotografische sfeerimpressie van het kanaal.

Het Valleikanaal

‘Via de Nederrijn kun je het Valleikanaal niet opvaren, ook niet met kano’s’, waarschuwt de boswachter nog eens. Ze heeft me zojuist betrapt in het vogelrustgebied van uiterwaarde de Blauwe Kamer, waar ik tussen zwartbehaarde runderen en heuphoge brandnetelresten het begin van het kanaal zocht. Over een hoge brug in de verte loopt de N233, langs de kerktoren van Rhenen. Vrachtwagens dreunen, eenden snateren, fazanten vliegen klapperend weg, de zon beschijnt de besneeuwde dijken. Voor mij ligt de Grebbeberg met zijn voeten in de rivier. Het begin van het Valleikanaal vlijt zich om de berg heen. De bevroren waterspiegel lijkt van matglas, op open plekken weerkaatst de oever helder.
Bij de rivierdijk loopt het kanaal de Gelderse Vallei in, vroeger lag hier een sluis voor scheepjes. De zuidflank van de Grebbeberg is door de provincie Utrecht uitgeroepen tot ‘aardkundig’ monument. Twee landschappen botsen hier op elkaar. Aan weerszijden van de vallei rijzen stuwwallen op: de Utrechtse Heuvelrug (met de Grebbeberg) en de Veluwe. Rechts liggen de flats van Wageningen en Ede.
Het Valleikanaal loopt door weilanden en boomgaarden. Je kunt er alleen lopend of met de fiets langs. Stiltegebied. Het kanaal is een ecologische verbindingszone. Hier komen binnenkort blauwe graslanden met hoge waterstanden. Twee ooievaars klapwieken groot en zwierig door de vallei. In de verte rust hun nest op een mast. ‘s Zomers staan ze soms vlak bij je visstek te wachten tot je ze iets toewerpt. Ze zitten hier al voor het derde of vierde jaar’, zegt een man bij het betonnen bruggetje van de Zuidelijke Meentsteeg. Uit zijn auto klinkt Radio 3. De man is in de weer met een flesje rode vloeistof. Hij neemt watermonsters voor hengelsportvereniging De Rietvoorn uit Veenendaal. ‘Elke maand doe ik dat. We kijken naar het pH-gehalte, dat bepaalt eigenlijk alles.’ Momenteel wordt er op snoek gevist, hijzelf vist niet in de winter. Vroeger hakte ik wel een wak in het ijs, maar tegenwoordig ben ik zo gek niet meer.’
De Gelderse Vallei heeft eeuwen met wateroverlast gekampt. Dat bracht zelfs een hardnekkige vete teweeg tussen het Hertogdom Gelre en het Bisdom Utrecht. Telkens als de Grebbedijk brak, liep de vallei onder water, soms zelfs tot Amersfoort. Met de aanleg van een extra dijk, de Slaperdijk boven Veenendaal, probeerde het Bisdom Utrecht het water buiten zijn gebied te houden; gevolg was dat het buurgebied tussen Grebbe- en Slaperdijk helemáál volstroomde. Pas toen de Afsluitdijk in 1932 klaar was, kon de waterhoogte van IJsselmeer en Eem op peil worden gehouden en kreeg de Gelderse Vallei een deugdelijke afwatering: het Valleikanaal. Deels werd dat gegraven via oude waterwegen voor het turftransport.
In de naam Veenendaal klinkt de oorsprong als turfcentrum nog door. Hier heet het Valleikanaal Omleidingskanaal. Het oogt als een stadsgracht met bruinig water en langs de oever flats, groenstroken en speeltoestellen. Op de Duivenwal staat een graafmachine en ronkt een aggregaat. In het gras liggen beijsde balken. Twee mannen met lieslaarzen staan in het water en hijsen met blote handen een balk tegen een rij nieuwe planken. Nee, koud heeft hij het niet, zegt de man met grijzende baard en ringetje in het oor. ‘Ik zweet ervan, het zijn zware balken, hoor.’ Vierhonderd meter beschoeiing leggen ze aan, in vier weken.
Veenendaalse villa’s liggen met hun achterste naar het kanaal, terrassen aan de kade verraden zoele zomeravonddromen. Buiten de bebouwde kom ligt een hoge dijk met een stuw: het oude verdedigingswerk Rode Haan. Van hier tot Leusden loopt het Valleikanaal langs de Grebbelinie. De waterlinie werd in de achttiende eeuw aangelegd van de Rijn tot aan de Zuiderzee om Holland en Utrecht te verdedigen tegen de vijanden uit het oosten. In de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog werd de Liniedijk nog eenmaal in paraatheid gebracht en werden de polders ten oosten van de Eem onder water gezet. Ook vanuit de verte is nu de loop van het kanaal makkelijk te volgen: de Liniedijk, begroeid met bomen en struiken, verheft zich tussen de velden.
Het Valleikanaal duikt onder de A12 door, loopt dan een stukje tussen de snelweg en de spoorlijn. Stoppelvelden, bedekt met een laagje sneeuw, liggen in zwierige glooiingen. Hier krijg je een wijde blik en een neus vol zurige lucht van ingekuild gras. Ouderwets boerenland, tot het bordje ‘Attentie buurtpreventie’ je weer in de juiste tijd plaatst.
Het Valleikanaal komt onder het spoor door en buigt naar het noorden. Bij stuw De Groep staat een bordje ‘Verboden te vissen’, met uitzondering van leden van hengelsportvereniging Ons Genoegen uit Woudenberg en gemachtigden. De nieuwe stuw is de eerste met een vispassage, een betonnen goot met stalen schotten die de stroomsnelheid breken, zodat de vissen omhoog kunnen zwemmen.
Mistflarden hangen tussen de kanaaloevers. Steeds dieper snijdt het bruine water door het land. In de verte glanst de gouden haan op de kerktoren van Scherpenzeel in de zon. In een klein bos voegt de Lunterse Beek zich bij het kanaal. Horden schoolkinderen fietsen over de betonnen platen van het jaagpad naar huis.
Het kanaal loopt langs de oostrand van Leusden. Achter de stuw bij de sportvelden ligt een instapplek voor kano’s: de Leusdenroute. Veel stelt het nog niet voor, de kanovaart op het Valleikanaal, maar plannen zijn er – vanzelfsprekend – in overvloed.
In Amersfoort vind ik het Valleikanaal terug als het onder de A28 uit komt. Alle landelijke schoonheid is aan de andere kant van de snelweg achtergebleven. Aan de linkeroever ligt een vierbaans stadsringweg. De bruggen over het kanaal verbinden naoorlogse wijken met de oude stad. Bij de laatste stuw, waarachter het kanaal de Eem in loopt, kondigt het Waterschap Vallei en Eem werkzaamheden aan: ‘Verruimen doorstroomprofiel Valleikanaal’. Wat uitbaggeren blijkt te betekenen.

Pauline de Bok
De Volkskrant, 19 december 1998