MUIZENEST

Al in 1944 werd het Centraal Comité van Poolse Joden in Lublin besloten om in Warschau een monument te bouwen om de partizanen van het Joodse getto te herdenken. Het eerste deel van het monument werd ontworpen door architect Leon Suzin (1901-1976) en werd onthuld op 16 april 1946. Het werd geplaatst op het plein dat wordt begrensd door de Anielewicza-straat, Karmelicka-straat, Lewartowskiego-straat en Zamenhofa-straat. Op dat plein bevond zich van augustus 1942 tot het einde van het getto de laatste locatie van de Judenrat. Het bestond uit een kleine cirkelvormige gedenksteen met een palmblad, een Hebreeuwse letter B en in het Hebreeuws, Pools en Jiddisch de inscriptie: ‘Voor degenen die vielen in een ongekende en heroïsche strijd voor de waardigheid en vrijheid van het Joodse volk, voor een vrij Polen, en voor de bevrijding van de mensheid. Poolse Joden’. Het werd gedeeltelijk gemaakt van labradorietsteen, die in 1942 door Albert Speer naar Warschau waren gebracht voor zijn geplande werken op het voormalige getto te bouwen.

Met de plaatsing werd ook besloten in de toekomst een groter monument te bouwen. Suzin werkte samen met de beeldhouwer Natan Rapaport (1911-1987) aan het ontwerp van het tweede monument, dat op 19 april 1948 zou worden onthuld. Dit nieuwe en aanzienlijk grotere Helden van het Getto-monument heeft een elf meter hoge muur die zowel de muren van het getto als de Klaagmuur in Jerusalem verbeeldt. Op het westelijk deel van het monument staat een bronzen groepsbeeld van opstandelingen. Mannen, vrouwen en kinderen, met ZOB-commandant Mordechaj Anielewicz als centrale figuur. Op het oostelijke deel wordt de Jodenvervolging door de nazi-Duitsland verbeeldt. Het drietalige bord heeft de tekst: ‘De Joodse natie voor zijn strijders en martelaren’.

De beroemde Warschauer Kniefall op 7 december 1970 door bondskanselier Willy Brandt vond plaats voor het Helden van het Getto-monument, een gebeurtenis die zoveel indruk maakte dat iets verderop op 6 december 2000 (dertig jaar na dato) een Willy Brandt Monument werd gebouwd. In 2007 werd tegenover gestart met de bouw van het indrukwekkende Museum voor de Geschiedenis van de Poolse Joden (POLIM). Bij zijn bezoek aan Polen in 2011 legde de Amerikaanse president Barack Obama bij het monument een krans voor de Joodse slachtoffers gedurende de Tweede Wereldoorlog.

Al in januari 1946 werd door U.S. national organization of Polish Jews voorgesteld om ter ere van de helden van het getto van Warschau en de zes miljoen joden die door de nazi’s waren vermoord, een monument met eeuwige vlam op te richten. Dit als het Amerikaanse gedenkteken voor zes miljoen Europese Joden. Het idee was afkomstig van Adolph R. Lerner, een Pools-joodse journalist en uitgever, die in 1938 Wenen was ontvlucht en via Frankrijk in de Verenigde Staten terecht was gekomen. In 1943 en 1944 werkte hij bij het officiële Poolse persbureau in New York, waar hij bulletins redigeerde die van de Poolse ondergrondse kwamen. Lerner was vicepresident van de U.S. national organization of Polish Jews. Hij werd in zijn idee gesteund door parkcommissaris Robert Moses, die op 2 mei 1947 schriftelijk aan Lerner zijn goedkeuring aan het project gaf dat op 27 april 1947 officieel onder de naam Eternal Light Monument in the City of New York in Memory of Six Million Jews of Europe van start was gegaan. Een maand later (20 mi 1947) werd de naam gewijzigd in The American Memorial to Six Million Jews in Europa, Inc. Lerner werd president, Moses ambtshalve lid en burgemeester William O’Dwyer van New York City werd erevoorzitter van het nationale sponsorcomité.

In 1947 was mr. E.N. van Kleffens de Nederlandse ambassadeur in New York. Als minister van Buitenlandse Zaken in het kabinet Schermerhorn-Drees (24 juni 1945- 3 juli 1946) was Van Kleffens al betrokken gewest bij de instelling van het Verzetskruis 1940-1945. In 1947 werden in New York plannen ontwikkeld om er een monument op te richten ter nagedachtenis van de miljoenen Joden die tijdens de Holocaust om het leven waren gebracht. Van Kleffens werd uitgenodigd om zitting te nemen in het Comité van Aanbeveling ter voorbereiding van het op te richten American Memorial to six million martyred Jews of Europe and the Heroes of the Warsaw Ghetto Battle in New York. Dit monument zou worden ontworpen door de Amerikaanse beeldhouwer Jo Davidson (1883-1952), die al een indrukwekkende lijst van monumentale beelden op zijn naan had staan. Het comité verzocht Van Kleffens te onderzoeken aan het te bouwen een onderscheiding toe te kennen, zodat het streven van het comité flink kon worden ondersteund. Daarna kwam het old-boysnetwerk van Van Kleffens in actie. Hij nam contact op met mr. C.G.W.H baron van Boetzelaar van Oosterhout, zijn opvolger als Minister van Buitenlandse Zaken, die op zijn beurt met het voorstel aanklopte bij minister-president Beel. Deze won advies in bij de kanselier der Nederlandse Orden, generaal-majoor b.d. H. Koot. Trapsgewijs kwam het zodoende tot de toekenning van het Verzetskruis 1940-1945 op 17 oktober 1947 aan het nog te bouwen monument voor de onbekende Joodse soldaat uit het getto van Warschau.

Het monument is echter nog gebouwd. In Riverside Park (83rd Street Esplanade) werd wel een granieten plaquette geplaatst, met daarom heen ter bescherming een fantasieloos hekwerkje, met de tekst: ‘This is the site for the American Memorial to the heroes of the Warsaw Ghetto Battle, April-May 1943 and to the six million Jews of Europe martyred in the cause of human liberty’. Het werd ingewijd op 19 oktober 1947 en was een van de eerste Holocaust-gedenktekens in de Verenigde Staten. De gedenksteen moest gaan dienen als hoeksteen voor het geplande monument. De hoeksteen werd geplaatst door de burgemeester O’Dwyer. Er waren ongeveer 15.000 aanwezigen, waaronder honderd Joodse overlevenden van de concentratiekampen Buchenwald en Dachau. De ceremonie kreeg veel aandacht in de lokale, nationale en internationale pers en kreeg veel steun van Joodse en niet-Joodse notabelen.

De fondsenwerving ging voorspoedig van start en gedurende tientallen jaren zijn minstens zes voorstellen ontwikkeld, waaronder een eeuwige vlam, een verzameling heldhaftige figuren, een zestig meter hoge stenen pyloon met daarop een bronzen menora en twintig meter hoge tabletten met de inscriptie van de Tien Geboden. Er waren sculptuurvoorstellen van Jo Davidson (1948), Percival Goodman (1949), Erich Mendelsohn en Ivan Meštrović (1951). Aanvankelijk werd het voorstel van Mendelsohn en Meštrović goedgekeurd. Het zou een monument worden van 31 bij 18 meter, met een hoogte van 24 meter, waarvoor de regering van Joegoslavië het graniet zou schenken. Het beeld zou bestaan uit een twintig meter hoge pyloon van twee tabletten waarop de Tien Geboden zouden worden gegraveerd, een dertig meter hoge muur van bas-reliëf over de strijd van de mensheid om de Geboden te vervullen en een gigantische gravure van Mozes. Toen Mendelsohn in 1953 stierf, leek het momentum met hem te sterven. In 1964 was er nog een poging van Natan Rapoport, die in Warschau het monument had gebouwd, maar ook zijn monument werd afgewezen: allemaal te lelijk, te deprimerend of te afleidend voor chauffeurs op de West Side Highway. Geen van de beeldhouwers kreeg enige compensatie voor hun inspanningen. I 1964 werden alle inspanningen definitief gestaakt. De plaquette zelf is het monument geworden.

De vierkante, witte granieten plaquette ligt in het midden van het aangelegde plein van 1.100 m2, omgeven door een metalen hek met een diameter van 4,3 m. Onder de plaquette zijn twee dozen begraven met aarde uit het getto van Theresienstadt en het concentratiekamp Sereï in Tsjechoslowakije. Er is ook een boekrol begraven die de verdediging van het getto van Warschau beschrijft, in het Hebreeuws geschreven door de opperrabbijn van Jeruzalem, rabbijn Isaac Herzog, en in het Engels vertaald door rabbijn David de Sola Pool. Er begeleidende tekst luidt: ‘Dit monument, opgericht in New York in naam van het volk van de Verenigde Staten van Amerika, is een gedenkteken voor de ongeëvenaarde gruwel begaan door de duivelse onmenselijkheid van de nazileiders van het Duitse volk in de jaren 1939 tot 1945 bij het vernietigen van zes miljoen Joden, een derde van het hele Joodse volk’. Het plein werd in 2001 gerestaureerd en verbeterd, het werd daarna herdoopt in Warschau Ghetto Memorial Plaza. De muur rond het plein werd hersteld, er werden nieuwe banken en verlichting geplaatst. Hardstenen en granieten sets vormen het oppervlak, met arduinen stoepranden die uitgestrekte tuinen omlijnen. Jaarlijks wordt op 19 april, de verjaardag van de opstand in het getto van Warschau, een ceremonie gehouden op het plein ter ere van de slachtoffers van de opstand.

Er wordt steeds opgemerkt dat het Verzetskruis 1940-1945 is toegekend aan een nooit gebouwd monument, Feitelijk klopt dat, maar men ook kunnen zeggen dat de onderscheiding is toegekend aan een plaquette om de opstand te herdenken. Wat niet wegneemt dat het een vreemde handeling blijft van het comité dat belast was de toekenning van de hoge onderscheiding.