DE KANTELJAREN 1924 EN 2017

Met een kwart (26%) van de stemmen is Geert Wilders ook in 2016 weer Politicus van het jaar 2016 geworden. Okay, aan de publieksverkiezing deden maar40.000 mensen mee, maar het is ook geen signaal dat achteloos weggewuifd kan worden. Immers, de eenmanspartij die hij leidt, staat onveranderd al het hele jaar als grootste partij in de peilingen. Wilders staat symbool voor de onvrede bij vele, vele boze en ontevreden burgers, net zoals Trump, Le Pen en Farange dat in andere Westerse landen zijn. Wat ze ook roepen of doen, maakt niet uit. Het tegen Wilders gevoerde strafproces, nog niet zo lang geleden de absolute doodsteek voor elke politieke carrière, levert alleen maar zetelwinst op. Steeds opnieuw weet hij olie op het vuur te gooien en onveranderd komt hij ermee weg. Enkele dagen na deze verkiezing plaatst hij een smakeloze prent van Angela Merkel op zijn twitteraccount en er is amper een kwaad woord over gezegd. Bij het Oekraïnedebat durft geen enkele partij het meer aan om gewoon de uitkomst van het niet-bindende referendum naast zich neer te leggen (maar net de kiesdrempel van 30% gehaald, vele voorstanders waren weggebleven om te zorgen dat die drempel net niet zou worden gehaald, 61% van de opgekomen waren voor, wat neerkomt op 2,5 miljoen ofwel 19,5% van de 12,8 kiesgerechtigde Nederlanders), dit uit angst uit de groep malcontenten in maart 2017 potentiële kiezers te verliezen. Alle politieke angsthazen laten zich gijzelen. In heel de Westerse wereld lijkt de democratie in ernstig gevaar te zijn. Het angstwekkende is dat het gevaar niet alleen vanuit rechts komt (en die signalen zijn al verontrustend genoeg, maar dat ook steeds meer linkse kiezers beginnen te twijfelen of het democratische systeem wel sterk genoeg is om de rechtse meute tegen te houden en de vestiging van dictaturen tegen te houden.

Een paar weken geleden, ongeveer in dezelfde periode dat het proces tegen Wilders werd gevoerd, las in een interessant boek over het jaar 1924. Het jaar dat Adolf Hitler in München voor de rechtbank stond en in Landsberg een luxueuze gevangenisstraf kreeg opgelegd. De aanvoerder van het brallende splinterpartij werd met fluwelen handschoenen aangepakt, van alle kanten ondersteund door kapitaalkrachtige personen en bedrijven en op handen gedragen op een onwetende massa, die blind geloofden in zijn mantra dat er iets grondig moest veranderen en dat hij daarvoor zou gaan zorgen. De overeenkomsten zijn te groot om niet een beetje angstig te worden bij dit historische verhaal. Hieronder de recensie die ik over het boek schreef voor www.go2war2.nl.

Peter Ross Range woonde lang in Berlijn en Bonn als correspondent van Time Magazine en was verder verbonden aan het Woodrow Wilson International Center for Scholars. Hij schreef een studie over de teloorgang van de DDR en publiceerde veelvuldig in The New York Times Magazine en The Sunday Times Magazine. Ook was hij voor U.S. News & World Report correspondent over zaken die te maken hebben met het Witte Huis. Een gerenommeerd journalist en erkend expert over de Duitse samenleving, maar toch verscheen niet eerder van hem een boek. Wat geen diskwalificatie is, maar toch opvallend voor iemand die de pensioenleeftijd inmiddels bereikt heeft. Maar wellicht schuilt in dat laatste wel het geheim dat hij nu pas zijn debuut maakt. En wat een debuut.

Het boek gaat over het jaar 1924, dat een enorme ommekeer in het leven van Adolf Hitler zou betekenen. De auteur neemt in zijn boek (366 pagina’s) een ruime aanloop alvorens we bij dat cruciale jaar zijn aangeland. Pas halverwege belandt de schrijver bij dat cruciale jaar, daarvoor wordt uitvoerig aandacht besteed aan de opmerkelijke ommekeer in het leven van de veteraan uit de Eerste Wereldoorlog en de stormachtige ontwikkeling die Hitler in de jaren 1918-1923 doormaakt. Het is een fase in zijn leven die inmiddels door meerdere auteurs is beschreven, zonder uitzondering met dezelfde verbazing die ook Ross Range laat doorklinken. Als de Oostenrijkse soldaat Adolf Hitler zich direct na de oorlog weer in München vertoont, lijkt er voor hem weinig anders op te zitten dan het perspectiefloze leven voort te zetten dat hij tot het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog in Zuid-Duitsland leidde en daarvoor in Wenen had geleid. Een leven in de marge, in bouwvallige pensions en met een karig bestaan door goedkope en inspiratieloze schilderijtjes te produceren.

wilders-hitler hitler In de obscure kringen waarin hij in 1919 verkeert, wordt echter door een paar invloedrijke personen zoals Dietrich Eckart ingezien dat het welbespraakte heethoofd over een uniek talent beschikt: hij weet een massa mensen zodanig te bespelen dat men in de loop van een tirade van zo’n anderhalf uur van scepticus of tegenstander is veranderd in volgeling. Hij wordt in handen gegeven van een paar vaklui om dat ongestructureerde talent te instrueren, om hem betere omgangsmanieren bij te leren en te introduceren in de juiste kringen. Hij blijft een heethoofd en warhoofd, maar zijn talent als redenaar voor grote massa’s wordt er geheel ontplooid. Binnen amper een jaar is de niksnut veranderd in een van de belangrijkste personen in de rechts-radicale hoek van het bruisende München. De Beierse hoofdstad kende op dat moment een keur aan radicale partijen en het was geen geringe prestatie om vanuit het niets binnen een jaar daaruit naar voren te komen als de persoon die alle agressie en ambities vanuit die hoek belichaamde. Het blijft, hoe vaak men daarover ook leest, een wonderbaarlijke en ongelofelijke metamorfose.

Die hele periode cumuleert uiteindelijk in de bierhalstaatsgreep die Hitlers NSDAP op 8 november 1923 pleegt, die aanvankelijk voorspoedig lijkt te verlopen, maar door een aantal grote organisatorische fouten snel op een grandioze mislukking uitloopt. De 34-jarige Hitler wordt enkele dagen later gearresteerd en overgebracht naar de gevangenis van Landsberg, waar hij verblijft tot op 26 februari 1924 in München het proces wegens hoogverraad tegen hem begint. Na de schuldigverklaring op 1 april 1924 wordt Hitler teruggevoerd naar zijn cel in de vesting Landsberg om zijn straf (vijf jaar eervolle gevangenschap) uit te zitten. Een vonnis dat overal veel beroering wekt, omdat zowel de openbare aanklager als de rechter zich geroepen voelt een lofrede uit te spreken op de persoon en zijn volgelingen die zojuist door hen wegens hoogverraad zijn veroordeeld. Wat ze gedaan hebben is natuurlijk fout, betogen ze, maar ze kunnen er ook begrip voor opbrengen omdat het gedaan is met de beste bedoelingen voor Duitsland. Ze zouden hebben gehandeld vanuit ‘de meest nobele, onzelfzuchtige motieven’ en ‘vanuit een zuiver patriottische geest’.

Daarnaast besluiten de rechters artikel 9 van de Wet ter Bescherming van de Republiek niet van toepassing te verklaren, waarin is vastgelegd dat buitenlanders die verraad hebben gepleegd uitgewezen moeten worden. Iedereen is van mening dat deze bepaling overduidelijk van toepassing is op de Oostenrijker Adolf Hitler, maar deze heeft bij de rechtbank vol pathos betoogt dat hij vier jaar lang op Belgische en Franse bodem de Duitse eer heeft verdedigd, daarbij met gloeiende liefde de uren heeft geteld om weer op geliefde bodem terug te kunnen keren en dat alleen minderwaardige en harteloze volkeren iemand zullen terugsturen die toevallig een keer de publieke opinie heeft beledigd. Dat laatste mag met recht een prachtige omschrijving van een staatsgreep worden genoemd. Net voor Kerstmis 1924 zal hij echter al weer worden ontslagen uit detentie om als een held en verlosser terug te keren naar de Zuid-Duitse hoofdstad. De messias met een borstelsnorretje.

In de periode februari-december 1924 leeft Hitler als een vorst in de vesting Landsberg, omringd door devote volgelingen en bewaakt door personen die steeds meer van cipiers veranderen in trouwe volgelingen. Ross Range beschrijft kleurrijk het soort gevangenschap dat de leider van de NSDAP moet ondergaan, de slaafse entourage die hem in die periode omringt en de hooggeplaatste aanhangers die hem daar komen verwennen en verder klaarstomen voor de toekomst. Ross Range noemt 1924 niet ten onrechte een kanteljaar. Direct na het mislukken van de staatsgreep heeft Hitler zich nog laten ontvallen dat zijn politieke loopbaan ten einde is en ook de NSDAP geen lang leven meer beschoren zal zijn: ‘Het is uit! Laten ze maar zien hoe goed ze het zullen doen zonder mij. Ik geef het op’. Een paar maanden later tijdens het proces is hij weer vol strijdlust, maar zolang de uitkomst van het proces ongewis is, moet deze gedachte nog veelvuldig door zijn gedachten hebben gespookt.

Hitler krijgt in die periode van gevangenschap eindelijk de gelegenheid zijn rusteloze brein wat tijd te gunnen en de warboel aan indrukken die hij gedurende vele jaren heeft opgedaan eens te ordenen. De gevangenschap biedt hem ook de gelegenheid de faliekante mislukking van de opstand te evalueren en te overzien in welke politieke krachtenveld hij na afloop van zijn gevangenschap zal terugkeren. Hij realiseert zich terdege dat een langdurig verblijf in gevangenschap onvermijdelijk een eind zal betekenen voor zijn politieke aspiraties. Er zijn namelijk in de rechts-radicale hoek waarin hij verkeert tientallen concurrenten die maar wat graag de vacante positie van aanvoerder van het extremistische blok willen overnemen. Hij komt ook steeds meer tot het besef dat de methode van gewapend verzet nooit soelaas zal bieden en dat de oplossing moet worden gevonden door deel te gaan nemen aan het democratische proces dat hij zo verafschuwt. Deze overwegingen resulteren erin dat Hitler zich aan het schrijven zet en een boek produceert dat, naar later zal blijken, een perfecte blauwdruk is zijn van zijn persoonlijke en Duitslands inktzwarte toekomst.

hitler-landsberg-1924 Het proces heeft niet alleen als resultaat dat de toekomstige Führer zijn politieke gedachten eens ordent en zijn strategie radicaal omgooit, het zorgt er ook voor dat hij van een regionaal randfiguur uitgroeit tot een landelijke bekendheid. In de twee maanden die de rechtszaak in beslag neemt, staat hij voortdurend op de voorpagina en maakt hij steeds meer furore door de manier waarop hij zich verdedigt. Een manier die door de ene helft als schaamteloos wordt gezien, maar door de andere helft wordt hij hierdoor gezien als degene die hun afkeer van de bestaande elite belichaamt en alles waar die voor staat. Dat laat zich samenvatten in de trefwoorden: Weimar Republiek, Vrede van Versailles en economische malaise. Door het proces en de lakse manier waarop de aanklager en rechters zich hierbij opstellen wordt hem een ideaal platform geboden zich te profileren als dé man die in staat moet zijn om Duitsland weer een andere koers te laten varen. Van een lokale politiek leider van een splinterpartijtje groeit hij binnen enkele maanden uit tot de grote politieke hoop van Duitsland.

Ross Range geeft messcherpe omschrijvingen over Mijn Kampf, Hitlers eindproduct: ‘Zoals een goddelijke stem vanuit de hoogte de finale wijsheid aan de boodschapper doorgaf, zo zette Hitler zijn chaotische jaren van lezen en spreken op papier. Hij was zowel god als boodschapper. Vrijwel zonder enige verwijzing naar de bronnen van zijn overwegend tweedehands denken, heeft Hitlers boek inderdaad de Bijbelse toon van orakelwaarheid.’Hitler zelf sprak blijkbaar graag over de ‘mozaïksteentjes’ die hij in de loop der jaren had gedistilleerd uit een duizelingwekkende stoet aan bestudeerde meesterwerken, maar Ross Range brengt ze terug tot ‘…vage constructies van de wereldgeschiedenis die voortgekomen waren uit de grillige leesgewoonten van een autodidact’, waarin hij er en passant op wijst dat Hitler van alle door hem genoemde werken met zekerheid slechts samenvattingen heeft gelezen en daaruit slechts de brokstukken heeft benut die in zijn denkraam van pas kwamen. Dit alles aangevuld met fraaie fantasieën over zijn persoonlijke leven. ‘Een romanschrijver had het nauwelijks beter kunnen doen’, betoogt de auteur.

Er wordt niets te veel gezegd op de achterzijde van het boek, namelijk dat Ross Range met dit boek en deze focus op het jaar 1924 een levendig en intiem beeld schetst van de persoon Adolf Hitler en de totstandkoming van Mein Kampf, het boek dat hem beroemd, berucht en bemiddeld maakte. Een boek dat een angstaanjagende vooruitblik is op de periode 1933-1945, als de auteur van die ‘bijbel’ in Duitsland leiding geeft aan een volgzame en moorddadige generatie.

Peter Ross Range
1924 – Het kanteljaar van Hitler