WOLFGANG LANGHOFF – DE VEENSOLDATEN (1935)

Wolfgang Langhoff (Berlijn, 6 oktober 1901-Oost-Berlijn, 25 augustus 1966) was een Duitse toneelspeler en regisseur. Hij was een van de vier zonen van een Berlijnse koopman, maar het gezin verhuisde al snel na zijn geboorte naar het Zuid-Duitse Freiburg, waar hij naar het gymnasium ging. Van 1915 tot 1917 was hij matroos op de zeevaart, hij ambieerde ook een officiersopleiding bij de handelsvloot maar vanwege de Eerste Wereldoorlog kon daar niks van komen. Na de oorlog kreeg hij een baantje als figurant bij het theater in Köningsberg, het huidige Kaliningrad in Rusland. Het duurde niet lang voordat hij de eerste rollen kreeg waarin hij ook enige tekst kreeg. Wat al opmerkelijk was omdat Langhoff geen enkele acteursopleiding had gevolgd. Hij had blijkbaar talent én het werd opgemerkt. In 1923 kwam hij terecht bij het Thalia Theater in Hamburg, een van de drie grote theaters in de havenstad, en later in Wiesbaden. In 1926 trouwde hij met de toneelspeelster Renate Edwina Malacrida, een Italiaanse jodin. Ze kregen twee zonen, die in 1938 en 1941 werden geboren toen het echtpaar als lang in het buitenland verbleef. Vanaf 1928 tot 1932 was hij als acteur verbonden aan het Schauspielhaus Düsseldorf en in de perode september 1932 tot 28 februari 1933 aan de Städtischen Bühnen in Düsseldorf.

Op 28 januari 1933 was Adolf Hitler aan de macht gekomen, op 27 februari 1933 brandde de Rijksdag af en nog dezelfde dag wist Hitler via de zogenaamde Rijksdagdecreten de absolute macht naar zich toe te trekken. Men wist met succes de Rijksdagbrand voor te stellen als een communistische opstand. Binnen enkele uren naar de brand zaten tientallen communisten achter slot en grendel. Op 28 februari 1933 werd al een presidentiële noodverordening op basis van artikel 48 van de Grondwet opgesteld met uitgebreide bevoegdheden om de openbare veiligheid te garanderen. De grootschalige arrestaties konden nu beginnen.

Wolfgang Langhoff was een van de velen die op die 18e februari 1933 werd opgepakt. Langhoff was op dat moment al enige tijd intensief betrokken bij het werk van de KPD. Zo was hij de artistieke leider van de in 1930 opgerichte ‘Agritproptruppe Nordwest-ran’, die onder meer optrad op bijeenkomsten voor de arbeiders, en was hij lid van de ‘Düsseldorfer Gruppe Assoziation revolutionärer bildender Künstler’, kortaf de ‘ASSO’. Langhoff werd gearresteerd toen hij terugkwam vanuit het theater. Hij werd in Düsseldorf eerst enige tijd opgesloten in de plaatselijke gevangenis, waar hij zware martelingen door de SA moest ondergaan. Een paar dagen later werd hij samen met zo’n 300 andere personen overgeplaatst naar het lokale tuchthuis Ulmer Höh, dat onder die naam in de stad bekend stond vanwege de licht oplopende straat waaraan het lag (Ulmenstrasse); officieel was het de Justizvollzuganstalt Düsseldorf, een inrichting die al voor de machtsovername geen al te beste reputatie had en door de nazis gedurende de gehele periode dat ze aan de macht waren intensief werd gebruikt. In juli werd hij overgebracht naar een van de Emslandkampen, een van de eerste concentratiekampen die in nazi-Duitsland uit de grond werden gestampt. Langhoff kwam terecht in Börgermoor, waar de gevangenen zwaar werk in het veengebied moesten verrichten. Daar componeerde hij samen met Johann Esser het later beroemd geworden lied Die Moorsoldaten, dat als snel internationaal bekend via de Internationale Brigades tijdens de Spaanse Burgeroorlog. Voor veel Duitsers heeft het lied een waarde die te vergelijken is met het belang dat het gedicht ‘De achttien dooden’ van Jan Campert heeft voor veel Nederlanders.

Langhoff werd later overgeplaatst naar het KZ Lichtenberg, dat een aanzienlijk milder regiem kende en min of meer gold als vooraankondiging van het aanstaande ontslag uit ‘Schützhaft’. De gedachte was dat de gevangenen in de tussentijd hun lesje hadden geleerd en zich verder wel koest zouden houden. In de loop van 1934 werd hij inderdaad vrijgelaten, hij had toen dertien maanden in de kampen doorgebracht. Hij vluchtte direct (in juli 1934) naar Zwitserland, vlak voordat de grens met het neutrale land definitief werd gesloten. Hij vond er onderdak bij het Schauspielhuis Zürich als acteur-regisseur. Hij begon er ook direct te schrijven aan zijn kampmemoires, dat net als het lied Die Moorsoldaten heette. Het boek werd nog datzelfde jaar in allerlei talen uitgegeven (in Nederland verscheen het onder de titel De Veensoldaten bij Uitgeverij Contact in Amsterdam) en was wellicht het eerste boek waarin door een ooggetuige bericht werd gedaan over de verschrikkingen in de Duitse concentratiekampen.

In Zwitserland werd Langhoff een van de medeoprichters van de Bewegung Freies Deutschland in der Schweiz. In 1945 keerde hij terug naar Duitsland, opnieuw verbonden aan het Düsseldorfer Schauspielhauses. In 1946 nam hij het Deutsche Theater in Oost-Berlin over van Gustav von Wangenheim; hij werd in de DDR een vooraanstaand acteur, regisseur en speelde aanvankelijk ook een grote rol in het cultuurbeleid van de DDR. Al snel kwam hij echter in conflict met de SED, die hem verweet de stukken te weinig te voorzien van het gewenste socialistische realisme. Hij bleef wel de rest van zijn leven verbonden aan zijn Deutsche Theater. Hij stierf in Oost-Berlijn op 64-jarige leeftijd aan kanker.

In Nederland verscheen zijn De Veensoldaten dus ook in 1935, met de ondertitel ‘Een onpolitiek feitenrelaas van 13 maanden concentratiekamp’. Uitgeverij Contact werd opgericht in 1933 in een poging mensen te wijzen op de gevaren van het nazisme. Al vanaf het begin kenmerkte het fonds zich door goed leesbare boeken en een grote betrokkenheid bij de wereld. Dit uitte zich ook in het uitgeven van het dagboek van Anne Frank. De uitgeverij leeft nu voort binnen Uitgeverij Atlas Contact BV. In zijn boek beschrijft Langhoff op zakelijke toon het leven in de concentratiekampen Börgermoor en Lichtenburg, de willekeur en de onmenselijke behandeling waaraan de gevangenen blootstaan, de psychische druk en de vernederingen waaronder ze lijden, maar ook hun gevoel voor humor, hun levensmoed en onderlinge kameraadschap. Een aangrijpend ‘document humain’ van blijvende waarde.