MUIZENEST

Veel territoriale geschillen gaan op het eerste gezicht om triviale zaken, meer principiële discussies dan echt grote conflicten tussen twee landen. Denemarken en Canada bijvoorbeeld die lang een twistgesprek hadden over Hans Island, een onbewoonde rotsblok dat een groot deel van het jaar onder het ijs verborgen en midden in de scheidingsrivier ligt die beide landen en de continenten Amerika en Europa van elkaar scheidt. De Franse Zuidelijke en Antarctische Gebieden zijn een groep van honderden dunbevolkte vulkanische eilanden in de zuidelijke Indische Oceaan, het zuiden van Afrika en een gedeelte van Antarctica, waarop Madagaskar, de Comoren en de Seychellen bescheiden claims kunnen leggen, maar daar weinig werk van maken omdat ze er geen enkel voordeel van hebben. Het piepkleine Finse-Zweedse eilandje Märket in de Oostzee met zijn Z-vormige grens, vlak voor de Zweedse kust en ver gelegen van de Finse Ålands-eilanden. De grensconflicten tussen Koeweit en Qatar over de Hawar-eilanden, het minuscule eilandje Fasht Dibal en de zandplaat Qit’at Jaradah, die slechts bij eb zichtbaar is. En er is dus een al minstens 150 jaar oud grensconflict tussen Frankrijk en Italië over een paar vierkante kilometer grondgebied rond drie grote bergen in de Alpen, de Dôme du Goûter, de Punta Helbronner en de Mont Blanc. Cartografen uit Frankrijk en Zwitserland beweren dat het terreingedeelte rond de drie toppen op Frans grondgebied liggen, terwijl Italië met documenten schermt die aantonen dat de grens op de drie bergpieken ligt en de bergen dus gezamenlijk territorium zijn. Volgens de Italianen berust de Franse claim op een bewuste fout van een Franse cartograaf in 1865, die de grens niet over de top liet lopen maar iets lager op de zuidelijke berghelling.

In november 1852 was graaf Camillo Benso di Cavour (Turijn, 10 augustus 1810 – Turijn, 6 juni 1861) premier geworden van het Koninkrijk Piëmont-Sardinië, die probeerde de macht van zijn land in de buitenlandse politiek te vergroten. Zo sloot hij het land in januari 1855 aan bij de coalitie van Frankrijk en Italië, die in 1854 in de Krimoorlog samen optrokken. In ruil voor deze deelname beloofden de Fransen en Britten Cavour in de internationale diplomatie te steunen in zijn pogingen de eenmaking van Italië te realiseren. Toen in 1856 via de Vrede van Parijs de Krimoorlog werd beëindigd zag Cavour een goede mogelijkheid de bezetting van Noord-Italië door het neutraal gebleven Oostenrijk op de politieke agenda te zetten.

Op 2 december 1852 was in Frankrijk keizer Napoleon III aan de macht gekomen. Die was in zijn jonge jaren betrokken geweest bij de Carbonari, een Italiaanse vrijheidsbeweging die streefde naar eenwording van Italië. Napoleon III stond dus positief tegenover de plannen van Cavour. Door hem te steunen kon hij binnenlands aantonen dat zijn Tweede Keizerrijk progressief en allesbehalve antirevolutionair was. Tegelijkertijd noest hij oppassen met het bevorderen van de Italiaanse onafhankelijkheid en de daarmee onafwendbare neergang van de Pauselijke Staat, want hij kon hiermee de steun in Frankrijk van de katholieken verliezen. Bovendien wilde de Franse keizer graag de ‘Franse vernedering van het Congres van Wenen’ door de Oostenrijkers ongedaan maken, dus ook op dit punt zaten Napoleon III en Cavour op dezelfde golflengte. Beiden waren om uiteenlopende redenen erg gebrand op een oorlog tegen Oostenrijk. De houding van Napoleon III veranderde niet nadat hij op 14 januari 1858 een aanval op zijn leven overleefde van Felice Orsini (1819-1858), een Italiaanse revolutionair en vooraanstaand figuur binnen de Risorgimento, de eenmaking van Italië. Orsini verweet Napoleon III dat hij onder de invloed van de Ordepartij in 1849 de Romeinse Republiek had laten mislukken en dus de Risorgimento ernstig had belemmerd.

Op 21 juli 1858, zes maanden na de mislukte aanslag van Orsini, vond een geheime ontmoeting plaats tussen Napoleon III en Cavour in de Franse plaats Plombières-les-Bains om daar te spreken over de Italiaanse toekomst en de oorlog tegen Oostenrijk. Napoleon III beloofde daar Piëmont-Sardinië te beschermen indien Oostenrijk het land zou aanvallen. Indien Oostenrijk zou worden verslagen, zou het Koninkrijk Lombardije-Veneto (met de steden Milaan en Venetië) van Oostenrijk overgaan naar het koninkrijk Piëmont-Sardinië. Frankrijk zou worden beloond doordat het Hertogdom Savoye en het Graafschap Nizza (het huidige Nice) vanuit het koninkrijk Piëmont-Sardinië zouden worden overgedragen. Eind januari 1859 werd daarnaast de Sardijns-Franse Alliantie (of Frans-Piëmontese Alliantie) gesloten, een militair pact tussen beide landen. Deze afspraken uit de Ontmoeting in Plombières legde de basis voor de Tweede Onafhankelijkheidsoorlog (27 april – 12 juli 1859), toen Oostenrijk in de val trapte, Piëmont-Sardinië binnenviel en door de Franse legers deze aanval snel werd afgeslagen bij onder meer de Slag bij Montebello, de Slag bij Magenta (4 juni 1859) en de Slag bij Solferino (24 juni 1859). Op 11 juli 1859 werd de Wapenstilstand van Villafranca getekend. Bij het Verdrag van Zürich (10-11 november 1859) kreeg Frankrijk Lombardije-Veneto, dat direct werd afgestaan aan Piëmont-Sardinië. Op 24 maart 1860 werd met het Verdrag van Turijn de Franse annexatie van Nice en Savoie officieel vastgelegd.

Ondanks verzet van de in Nizza geboren Italiaanse patriot Giuseppe Garibaldi, die het gebied in het Italiaanse parlement vertegenwoordigde, werd de overheveling met grote meerderheid goedgekeurd in een omstreden volksstemming. De tegenstanders boycotten het plebisciet van 22 april 1860 en de overheid had zware druk op de kiezers uitgeoefend om voor te stemmen. Alleen de hooggelegen gemeenten Tende en La Brigue en enkele gehuchten aan de grens gingen naar het nieuwe koninkrijk Italië, omdat ze een favoriet jachtgebied van de Italiaanse koning Victor Emanuel II waren. Na een volksraadpleging in 1947 werden deze gebieden alsnog bij Frankrijk gevoegd. Na de annexatie van Nizza in 1861 werd Frans de nieuwe taal en Nice de nieuwe naam van de hoofdstad. Zo’n 11.000 inwoners van Nizza vertrokken naar Italië, uit onvrede met de inlijving of omdat ze meer toekomst zagen in het verenigde Italië. Daarna was er nog lang een irredentistische beweging om het gebied alsnog aan te doen sluiten bij Italië, maar afgezien van een korte bezetting tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft deze beweging geen succes gehad. Er is nu nog slechts een minieme groep Italiaanstaligen, vlak bij de Italiaanse grens.

Na een plebisciet op 22 april 1860 werd het Franstalige deel van Savoye definitief deel van Frankrijk. Tussen 1995 en 2012 streefde de separatistische beweging La Ligue Savoisienne vergeefs naar een legale en vreedzame manier de onafhankelijke staat Savoye opnieuw te stichten, dit omdat Frankrijk de beloften uit het Verdrag van Zurich niet zou zijn nagekomen. Ze richtte zelfs in 1996 in Genève een ‘Voorlopige Regering van Savoye op. Ook introduceerde de beweging voor hun toekomstige staat de vlag van het ‘Kruis van Savoye’, de herbewerking van het oude volkslied Les Allobroges, de instelling van een nationale feestdag op 19 februari, een identiteitskaart, de munteenheid Savoy Pond en eigen kentekenplaten van de ‘Soevereine Staat Savoye’. De annexatie van Savoye werd ter discussie gesteld vanwege het niet-naleven door Frankrijk van de grote vrije zone, die in 1919 eenzijdig werd afgeschaft en het ontbreken van kennisgeving op 14 maart 1948 van het verdrag aan Italië en de Verenigde Naties. In 2019 werd de liga opnieuw opgestart, maar het blijft een marginaal verschijnsel binnen het gebied.

En wat heeft nu allemaal te maken met de Dôme du Goûter, de Punta Helbronner en de Mont Blanc. Wel, de Italianen beweren te beschikken over een document dat zou bewijzen dat er met Napoleon III ook nog andere afspraken zijn gemaakt dan de overheveling van Savoye en Nizza. In deze geheime afspraken werden namelijk ook de grenzen bij de Mont Blanc en de Aosta vallei, die al eeuwenlang telkens als een pingpongballetje van nationaliteit wisselde. De Italianen zeggen hun kopie veilig in een safe te hebben opgeborgen, maar de Fransen beweren dat document niet te hebben omdat het bij een brand verloren zou zijn gegaan. Vanwege het ontbreken van dit document baseren ze zich op een decreet dat Napoleon Bonaparte aan het begin van de 19e eeuw bij zijn Italiaanse veldtocht had uitgevaardigd. Nu is de inhoud van de geheime ontmoeting tussen Cavour en Napoleon III in Plombières pas bekend geworden door een onderzoek van de archieven van Cavour, lang na diens overlijden. Het geeft enige twijfel over de betrouwbaarheid van het Italiaanse document dat ook nooit is gepubliceerd.

Het dispuut zou eigenlijk ook nooit verder zijn gekomen als een wat folkloreachtige twist tussen de burgemeesters van een Franse en Italiaanse burgemeester. In juni 2015 echter stelde de toenmalige Italiaanse president Renzi de Skyway Monte Bianco in werking, waaraan vier jaar lang was gewerkt. Renzi gebruikte in zijn openingsspeech de woorden ‘Non abbiamo invaso la Francia’ (‘We zijn Frankrijk niet binnengevallen’), daarbij verwijzend naar het feit dat de dure en prestigieuze kabelbaan (bouwkosten 138 miljoen euro) voor een deel over het betwiste gebied bij de MontBlanc loopt. De Franse pers negeerde het gebeuren en de opmerking van de Italiaanse president geheel. Frankrijk is echter niet erg gelukkig met de dure kabelbaan naar de top van de Mont Blanc, die drie stations kent, waarvan de hoogste ver boven de 3.000 meter ligt. Als de weersomstandigheden te slecht worden, wordt dit station uit veiligheidsoverwegingen echter gesloten. Elk van de drie stations is een bijzonderheid vanwege de architectuur, de entertainment-mogelijkheden, het congrescentrum en het gegeven dat ze geheel draaien op groene energie. De cabines bieden plaats aan tachtig personen en draaien tijdens de rit 360 graden om hun as zodat van het uitzicht aan alle kanten kan worden genoten. Tijdens de bouw zijn geen springstoffen gebruikt maar relatief kleine gaten geboord om de hechtingen te verzekeren.

Op de achtergrond speelt mee dat binnen Europa het handhaven van de grenzen weer belangrijker wordt gevonden om de grote stroom vluchtelingen en asielzoekers op te kunnen vangen. Nu verwacht niemand dat die gaan proberen via de sneeuw en ijsvlakte rond de Mont Blanc en twee andere Alpenreuzen via Italië en Frankrijk binnen te willen komen. Het is vooral een principieel debat, waarvoor met name rechts-radicale politici warmlopen. Er is daarmee voor beide landen ook een belangrijk economisch belang om zo principieel te doen. Het Franse Chamonix heeft een lift waarmee elk jaar 500.000 skiërs en wandelaars naar boven gaan. De oude lift van het Italiaanse Courmayeur heeft slechts een capaciteit van 100.000 man per jaar, maar de nieuwe supergondel kan zeker wel 300.000 man per jaar aan. De Frans toeristenindustrie vreest nu de zware concurrentie van hun Italiaanse collega’s. Dus begon men in de Franse wintersportplaats met allerlei vervelende plagerijtjes. Zo sloot de burgemeester van Chamonix de toegang op Italiaans grondgebied tot een van de stations af ‘wegens gevaar voor de bergbeklimmers’ en liet alle Italiaanse informatieborden weghalen. De burgemeester van de buurgemeente aan e andere kant van de grens weer boos, want ‘wat doen de Fransen op ons grondgebied, ze hebben er niks te maken’. De Franse burgemeester antwoordde laconiek dat hij niet keek op een paar meter als het om de veiligheid van het publiek ging. Waarna de Italianen de barricades weghaalden en nieuwe borden plaatsten. Italiaanse berggidsen beweerden dat Franse bulldozers op de nabijgelegen top van Colle del Piccolo San Bernardo de grenssteen 150 meter het Italiaanse grondgebied in hebben geduwd. Ook gaf de burgemeester van Chamonix de Franse alpengidsen de opdracht om de toegang tot de Gigante-gletsjer om veiligheidsredenen aan de Italiaanse kant af te sluiten.

Twee vooraanstaande Italiaanse cartografen zeiden in de nieuwsbrief van de Italiaanse Alpenclub dat de top gedeeld werd en dat twee Franse experts in hun Dictionnaire de la montagne uit 1999 bevestigde dat ‘de grens logischerwijs op de top moet liggen’. Google Maps echter laat de drie toppen volledig op Frans grondgebied liggen, waarbij de Frans-Italiaanse grens op de top naar het zuiden buigt. De top zou dus deel uitmaken van de Franse stad Haute-Savoie van Saint Gervais Les Bains, en niet van de Italiaanse badplaats Courmayeur. Sommige leerboeken daarentegen vermelden de Monte Bianco di Courmayeur, een top niet ver van de Mont Blanc, als het hoogste punt van Italië, en ook Franse en Zwitserse kaarten zouden laten zien dat dit de grens is. Velen beweren dat de grens de Mont Blanc zelf overschrijdt. De plaatselijke bevolking van Courmayeur claimt op basis daarvan dat 400.000 vierkante meter van het hoogste terrein van Europa ten onrechte aan Frankrijk wordt toegewezen.

In oktober 2020 blies Luigi di Maio, de Italiaanse minister van Buitenlandse Zaken, d discussie weer nieuw leven in door via de Italiaanse ambassade in Parijs een formele klachtbrief aan de Franse regering te overhandigen waarin hij zijn sterke teleurstelling uitsprak over de Franse bemoeienis op de hoogste Alpenpiek. Aanleiding daartoe was dat in februari 2020 door de Franse president Emmanuel Macron bij een bezoek aan Chamonix maatregelen werden bekend gemaakt om de toegang tot de Mont Blanc te beperken door roekeloze pogingen de top te bereiken een halt toe te roepen en de biodiversiteit van de berg en zijn omgeving te beschermen. Daartoe riep hij een nieuw agentschap in het leven, het Franse Bureau voor Biodiversiteit (OFB), dat het milieu moet monitoren en beschermen. Aangespoord door de lokale autoriteiten van Chamonix, Les Houches en Saint-Gervais-les-Bains stelde de Franse regering stelde een natuurlijke beschermingszone in voor een gebied van meer dan 3.000 hectare (7.413 acres) op de Mont Blanc. Er zou nog slechts een beperkt aantal mensen toegang tot de top van de Mont Blanc krijgen. Klimmers moesten gaan bewijzen dat ze hun beklimming hadden gepland, dat ze onderweg plaatsen hadden gereserveerd en dat ze gespecificeerde uitrusting bij zich hadden. Met dit besluit wilde Frankrijk overbevolking van toeristen voorkomen, onder meer door paragliding te verbieden en slecht uitgeruste wandelaars te weren. De Franse maatregelen omvatten onder meer een verbod op elk type voertuig en op het meenemen van huisdieren naar het gebied. Er zijn ook strikte regels om planten en dieren in het wild te beschermen.

Het beoogde gebied betrof echter een zone op de Gigante-gletsjer, die onder de beroemde Rifugio Torino ligt en door een in 1860 ondertekend verdrag werd gedefinieerd als onderdeel van Italië. Deze onder skiërs en wandelaars populaire berg vanaf Courmayeur bereikbaar via de Skyway Monte Bianco die sinds 2015 de stad verbindt met Pointe Helbronner, een berg van 3.462 meter hoog op de grens tussen de twee landen. De Italianen waren terecht boos over de eenzijdige maatregelen door de Franse autoriteiten, hoe goed bedoeld die maatregelen voor het milieu mochten zijn. Rechts-radicale partijen zoals van de latere premier Giorgia Meloni en Matteo Salvini sprongen er gretig op in: ‘De broeders van Italië hekelden de onaanvaardbare Franse invasie van de Mont Blanc. Frankrijk blijft onze grenzen schenden. We kunnen niet nog een aanval op Italië tolereren.’ Het ziet er niet naar uit dat het debat over deze grenzen snel zal zijn beëindigd, maar gelukkig zal het gewoon bij verbaal geweld blijven.