MUIZENEST

Kevin Prenger (1980, hoofdredacteur bij Traces of War) heeft een aantal boeken over de Tweede Wereldoorlog geschreven, waaronder biografieën van Kurt Gerstein (‘Een boodschapper uit de hel’), Konrad Morgen (‘Een rechter in Auschwitz’) en Arthur Nebe (‘Het masker van de massamoordenaar’). Drie SS’ers die enerzijds volop meedraaide in de nazi-machinerie en de massamoord op Joden, socialisten, homoseksuelen, zigeuners, Jehova Getuigen en gehandicapten en anderzijds claimde betrokken te zijn in het Duitse verzet. Ook schreef hij aardig boeken over de manieren waarop aan de diverse fronten gedurende de oorlog Kerstmis werd gevierd (‘Kerstmis onder vuur’) en over de laatste Duitse propagandafilm en de ondergang van het stadje Kolberg (‘Kolberg’). In zijn laatste boek vertelt hij twaalf verhalen die de Holocaust beschrijven ‘vanuit een ander perspectief dan gebruikelijk’. Verhalen die makkelijk onafhankelijk van elkaar kunnen worden gelezen, maar tezamen een brede blik op verschillende facetten van de Jodenvervolging geven.

De titel geeft wat dat betreft de intentie van de auteur treffend weer: de Holocaust was meer dan alleen Auschwitz. Dat vernietigingskamp is niet ten onrechte het symbool van de massamoord geworden, maar is in de loop der jaren zo allesoverheersend geworden dat soms het idee postvat dat de zes miljoen vermoorde Joden allemaal in de gaskamers van dat Duitse kamp in Polen om het leven werden gebracht. In Auschwitz zijn volgens de meest accurate schatting 1,1 miljoen mensen vermoord, waaronder ongeveer 200.000 niet-Joden (140.000 Polen, 23.000 zigeuners, 15.000 Russische krijgsgevangenen en ruim 25 000 slachtoffers van andere etniciteiten). De andere vijf miljoen Joden die gedurende de oorlog het leven verloren werden dus elders omgebracht. Dat kon zijn in andere vernietigingskampen in Polen (Treblinka, Sobibor, Belzec, Chelmo), in een van de vele getto’s in de Europese steden, in hun stadje of dorp waar ze door de rondtrekkende Einsatzgruppen in de openlucht werden gefusilleerd of in een van de talrijke werkkampen waar ze onder erbarmelijke omstandigheden zware dwangarbeid moesten verrichten. Het aantal verhalen over deze slachtoffers is onuitputtelijk en Prenger tracht met twaalf minder bekende verhalen grotendeels onbekende aspecten van de Holocaust de genocide op deze vijf miljoen Joden onder de aandacht te brengen.

Hij vertelt hoe bij de Slag om Berlijn, terwijl de Russen al oprukken naar het centrum van de hoofdstad, Joodse artsen en verplegend personeel in het Joodse ziekenhuis (Krankenhaus der Jüdische Gemeinde) in de wijk Wedding probeerden zoveel mogelijk mensenlevens te redden. Officieel was door Joseph Goebbels Belijn al in 1943 judenfrei verklaard, maar in werkelijkheid leefden er nog duizenden Joden met een Sperre in de hoofdstad. Een ander verhaal in Berlijn gaat over de begraafplaats Wiessensee met ruim 115.000 graven, dat momenteel een soort openluchtmuseum is dat getuigt van de voorspoed, ondergang én de herrijzenis van Joods Berlijn, dat inmiddels weer een bloeiende Joodse gemeenschap heeft. De bundel bevat het wonderlijke verhaal over een groep Joodse parachutisten die vanuit Palestina droppings uitvoerden in Oost-Europa. De geheime missies hadden amper succes; de meeste mannen en vrouwen die zich meldden voor deze operaties overleefden het niet. Het gaf echter wel aan dat de Joodse gemeenschap in Palestina haar betrokkenheid toonden met het vreselijke lot van hun volksgenoten in Europa. Opvallend is de korte biografie van Woldemar Klingelhöfer (Moskou, 4 april 1900 – Villingen-Schwenningen, 18 januari 1977), een Reichsdeutscher die voordat Hitler aan de macht kwam een carrière als operazanger had, maar toen ook als lid was van een rechts-radicaal vrijkorps. De overgang van de concertzalen naar een van de Einsatzgruppen was dus minder vreemd dan het op het eerste gezicht lijkt. Klingelhöfer werd vanwege zijn betrokkenheid op de massamoord op Joden in de Oekraïne en Wit-Rusland in 1948 ter dood veroordeeld, die echter werd omgezet tot een levenslange gevangenisstraf. Eind 1956 kwam hij weer op vrije voeten. Om bij die gevreesde Einsatzgruppen te blijven volgt er een levensverhaal van Benjamin Ferencz, een Joodse Amerikaan die betrokkenheid was bij de Neurenbergse processen waar deze politiebataljons verantwoording diende af te leggen. Uit Warschau het verhaal hoe in het dichtbevolkte getto mensen elk onbenut stukje grond in bezit namen om te tuinieren en op die manier de uitgehongerde bevolking nog een beetje van voedsel te voorzien. Aangrijpend is de geschiedenis van een Oekraïense familie die zich 344 dagen verborgen wist te houden in een grot en op die manier de oorlog wist te overleven. Even aangrijpend is het relaas van ‘het verloren transport’, een dodentrein die op 10 april 1945 vanuit Bergen-Belsen vertrok naar onbekende bestemming. Na twee wekenlang vruchteloos tussen de frontlinies te zijn gereden bleef de trein met gevangenen uiteindelijk staan in het plaatsje Tröbitz. Van de oorspronkelijk 2.500 inzittenden waren inmiddels 550 man gestorven. Daarnaast nog vier andere verhalen met betrekking tot de Holocaust, waaronder ‘Wir haben es nicht gewusst’ over de Duitse ontkenning ook maar enige weet te hebben gehad van de massamoord die soms vlak onder hun neus plaatsvond. Jarenlang.

Elk op zich lezenswaardige en een enkele keer ronduit aangrijpende verhalen. Maar door de anekdotische opzet van het boek wil niet echt slagen wat Prenger beoogd, namelijk het verhaal van de Holocaust vanuit een ander perspectief te beschrijven. Het kan als lastig worden ervaren eerst het emotievolle verhaal over een groep Joodse gevangenen te lezen, gevolgd door de wat klinische beschrijving over een jurist of de afstandelijke, historisch goed onderbouwde ontwikkeling van Joods Berlijn. Elk verhaal is voortreffelijk, daar staat het schrijftalent en uitgebreide research van Prenger wel borg voor. Het wil echter maar geen echt boek worden, in de betekenis dat het ook echt één verhaal en één perspectief heeft. Het zijn simpelweg twaalf verhalen met twaalf verschillende perspectieven. Het zou voor één verhaal te verkiezen zijn geweest verschillende ‘petites histoires’ uit te zoeken die bijvoorbeeld allemaal gaan over overleven van Joden in Berlijn of over de diverse en soms bizarre onderduikmogelijkheden die Joden vonden om het vege lijf te redden. Met zo’n keuze kan een meeslepend geheel worden gepresenteerd. Het zou voor Prenger zelfs kunnen uitgroeien naar een hele ‘Anders dan alleen Auschwitz’-reeks door telkens vanuit een andere invalshoek diverse onderling samenhangende korte verhalen te bundelen. Nu laat het boek zich eigenlijk het beste lezen door na één hoofdstuk/verhaal het boek een dag naast zich neer te leggen en pas een dag later een volgend juweeltje tot zich te nemen.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Kevin Prenger
Meer dan alleen Auschwitz. Bijzondere en onbekende verhalen over de Holocaust
Just Publishers, 2021
ISBN: 97890.8975.9191